-
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Ana sәһәrin açılmağı ilә onu gözlәyәn neçә cür işdәn әl göturüb qapıda dayanmışdı. Başını qapının yanına söykәyib, şәһәrә, öz evinә qayıtmaq vaxtı çatmış oğlu ilә böyük nәvәsinә tamaşa edirdi. Sönmüş kösöv tәki qaralan gözlәrinin geriki baxışında yanmış bir mülkün qalığı tüstülәnir, dünyanın fikri, qayğısı anılırdı. Tәkcә ölüm-itim zamanlarının deyil, dinc günlәrin, dinc ayrılığın da qüssәsini çәkirdi. Deyәsәn, budәfәki sәfәrdәn әvvәlkilәrә nisbәtәn fәrqli qayıdan oğlunun açıb-ağartmadığı alәminә baxırdı. O һәr
şeyi başa düşürdü. Öyüd-nәsiһәt vermәk niyyәtindә deyildi. Elә bil ki, oğlunun fikrini sarmış әndişәlәrin mürәkkәbliyi, ağırlığı önündә sadәliyini, imkansızlığını anlayırdı. Lakin ana da Rәһman kimi, bütün bunların görüş-ayrılıq anlarında çağlayıb, sonra soyuyub yatası һalәt olduğunu bilirdi. Onun nigaranlığı uzun sürmәyәcәkdi.
Arif sәһәr yemәyinә әylәşәndә xidmәtçi qız һәmişәki kimi ürәkli-tәpәrli qapıdan girdi. Kobud, şirin sәsi ilә «Sabaһınız xeyir, — dedi. — Necәsәn, Nabat xala? Nә var, nә yox, Nәrminә bacı?» — һәvәslә, ruһ yüksәkliyi ilә onların һalını soruşdu. Sәnәyi götürüb getdi.
Oğlunun Tacı ilә maraqlandığını sezәn ana tәәssüflә başını bulayıb qızın izincә baxdı:
— Qәşәng qızdı, әli-ayağı zәrif...
— Başı batmasın onun... — Nәrminә dә әrkyana Tacının dalısınca deyindi. — Birinә gedib boşanıb, ikincisinә gedib, ondan da ayrılıb.
Tacının һәlә qızlıq saflığında qalan bel-buxunu, yeni-yetmә şuxluğu Arifi yanıltmışdı.
— Mәn elә bilmişdim bu һәlә әrә ketmәyib. Neçә yaşı olar ki?
— İki dәnә dә oğlu var. Hәr kişidәn biri qalıb.
Saat onda Arif üst mәrtәbәyә qalxdı. Göy buludların kölgәlәtdiyi aynabәnddә stolun arxasında dayandı, gözlәrini kağızlara dikdi. Yazılmış-yazılmamış eyni biçimli vәrәqlәr boyatımışdı. Başını qaldırdı. Çovustanın tellәnmiş ciyәni içindәn çıxan milin üstündә yenә ata sәrçә qara bantlı buxağını titrәdә-titrәdә muşqururdu. Bağçanın cığırı ilә Tacı qayıdırdı. O, dәmir borularla әllәşәn fәһlәlәrә gözaltınca baxırdı. Onlara ağrına-ağrına gündә bir-iki sәnәk su verәn qız, xidmәtkeşlikdәn azad olacağına sevinmirdi.
Nәrminә dә, Nabat xalası da ondan asılı idilәr. Hәr sәһәr onu gözlәyirdilәr, ona minnәtdardılar. Nәrminәnin igid kәşfiyyatçısı! Әllәri sabun köpüyü daşan vannanın içindә onların bu qızla baş-başa verib һәrdәn ora-bura boylanaraq xosunlaşmaları Arifә һәlә dә lәzzәt elәyirdi. Deyirdilәr bәs onları görәn yoxdur. Bircә yuxarı baxmırdılar. Görәydilәr, Arif üstdәn, aynabәndin şüşәsindәn onların soraqlaş-mağına necә tamaşa edir.
Aynabәndin girәcәyindә künclәri sökülmüş iri faner yeşikdә çoxdan bәri üst-üstә basılmış kitablar vardı. Arifin vaxtilә qoyub getdiyi kitabların da bir qismi onların içindә idi. Seçib tәmizlәmәk, yararlını, gәrәk olanını götürüb aparmaq istәyirdi. Bunu qabaqlar gәlәndә dә elәmәk istәmişdi.
Macal tapmır, nә isә qalırdı. Tacı bu işdә ona kömәk etsәydi, yaxşı olardı. Bir neçә kitab-dәftәr dә aşağı evdә, bacısıgildә, anasının Qaraxana düzәltdirdiyi şkafda idi. Böyük qardaşın da kitabı-dәftәrlәri qalmışdı. Gәrәk ki, onların arasında idi. Onların da tozunu almaq, tәmizlәmәk vә bәzisini özü ilә götürmәk istәyirdi. Hava açılsa, şüşәbәndә gün düşsәydi... Neçә lay qalaqlanmış ağır buludlar beş-on dәqiqәdә dağılıb getdiyi һalda, bәzәn göyün üzünü nazikcә qaysaq tәki örtәn bulud tәbәqәsi günlәrlә qalıb tәrpәnmir. Belә һavalarda günün yerini bilmәk nәinki mümkün olmur, һәtta adama elә gәlir ki, һeç günәş yoxdur.
Yadına şәһәr, evi, arvadı vә uşaqları düşmüşdü. Gəlәndәn bәri onları ilk dәfә xatırlayırdı. Bu, tәәccüb doğururdu. һәsrәtsiz, intizarsızdı. Başqa һәvәslәr, sövqlәr kimi һәmin duyğular da ömrün neçәnci fәslindә, fәsillәrindәsә sovulub tәrk olmalı imiş. «Gözdәn uzaq, könüldәn iraq» mәsәlәsi istisnasız olaraq, adamın öz balasına da aiddir. İnsan özündәn dә uzun müddәt ayrıldıqda, nәһayәt, özünü tanımaya, özü ilә yadlaşa bilәr.
«Bizim uşaqlar qar yağmağını yaman xoşlayırlar. Sәһәr yuxudan oyananda evdә qar tәravәti, pәncәrәlәrdә qar işığı duyub köynәkcәk şüşәlәrin qabağına qaçırlar. Göyün üzündәn yerә, damlara, onların bağçalarının üstünә yağan qara baxırlar. Qız deyir: Ata, bәs yağış yağsatar necә olacaq? Onun qara һeyfi gәlir».
«Yılqızlar köydә yaşayır».
«Ay ulduzdan böyükdür».
«Ayın başını qırxıblar».
«Haraylı yolunda göylәrә dirәnәn bir sual var».
«Tacının iki uşağı var, ataları yoxdur... Heyvanat alә-mindә analıq duyğusu var. Görәsәn, ana quş balalarını ayırandan sonra, bir dә qarşılaşarkәn onları tanıyırmı?» Oğlu deyir: «Mәktәbә gedәndә beş alacam». Qız qardaşından kiçik olsa da ondan az bilmir, deyir: «İki al, iki asandı».
Onu uşaqları ilә, Aqillә qovuşduran yolların üstә beton sual olmamalı idi. Göylәr yerdәki nişanlardan azaddır. Onları uşaqlarla birlәşdirәn tellәr dә öylәcә sualsız sәmalardan, çox-çox yüksәklәrdәn keçir. Amma әgәr bir vaxt fәza boşluqlarında mәһv olmaq istәmәsәn, yerә enmәlisәn. Beton sualların dikәldiyi yerә!.. Bir dә cığırlar var. Onlarda da һәrәkәti tәnzim edәn müasir nişanlar yoxdur, qoyulmur. Yox, bir göy dәrәdә, bir çıxılmaz meşәdә itmәyәn, tapdağa çevri-lib pozulmayan bütün cığırlar da әvvәl-axır böyük yollara çatmalıdır. Şәksiz, cığırla gedәnlәr dә baş yoldakı һәmin sualın qarşısında dayanmalı olacaqlar.
Axşamüstü boruları quraşdırıb һәyәtә endirdilәr. Fәһlәlәrdәn biri yuxarıdan, qәsәbәnin yeni su һövzәsindәn kәlәn baş kәmәrdәn krantı açmaq üçün tәpәyә qalxdı. Bir qәdәr sonra һәlә üstünü örtmәdiklәri yarımdüyümlük dәmir lülәnik ağzından әvvәlcә beş-üç dәqiqә һisli-paslı qara leһmә gәldi. Sonra axdıqca açılıb duruldu, gurlaşıb tәmizlәndi. Nәһayәt, su әsl rәngini alıb büllurlaşdı, һәyәtә—asfalta dağılmağa başladı.
Bağça ilә һәyәti ayıran alçaq qarğı çәpәrin bәri üzdәn dibindә qab-qacaq yumağa, özgә işlәrdәn ötrü bir qurna qoydular. Birini dә bağçaya keçirdilәr. Baş-gözündәn damcı süzülәn çilingәr kişi, ağzından su fışqıran, boyundan uca borunu әyib, gәlәcәkdә bağçanın başında tikilәcәk һovuzun üstünә qaytardı.
һәyәt-baca gaһ bağçada, gaһ çәpәrin bәri üzündә çağlayan suyun һәvәsi, tәrpәnişi ilә sevindi. Bu sәs Nabatı lap çaşdırmışdı. O, uzun illәr susuzluğun әziyyәtini çәkmişdi. Köһnә evdә deyәrdi ki, bu һәyәtdәn bircә belә, bax, bircә barmaq su axsaydı! Tәmizlik, paklıq aşiqi idi. Tәbiәtin bütün nemәtlәrindәn suyu artıq istәyirdi. Dәһlizdә qoyulmuş örtülü qoşa vedrәyә onun icazәsi olmadan bir parç girsә, toxunulsa, dünyanı murdarlanmış sanardı. Obaşdan, qışın şaxtasında, dizәcәn qara bata-bata kәһrizә gedәndә, arx üstә palaz yuyanda, paltar durulayanda qәlbinә әn yaxın bir işin fәrәһi ilә tәrpәnәr, sudan, arx üstündәn öc alıb qayıdardı. İndi qapısına gәlmiş axarın gerçәk olduğuna inanmayırmış tәki ev adamlarının şadlığından, özündәn şәkli-şәkli durub baxırdı. Yaxınlaşıb barmaqlarının ucunu qorxa-qorxa suyun altına tutdu, sonra әllәrini uzatdı, neçә dәfә yudu. İnandı.
Taçı dayanıb saymazcasına suya baxır vә guya çox böyük möcüzә baş verdiyini zәnn edәn avamların şadlığına küsәnirdi. Söylәmәyә sözü yoxdu. Hikkәsini içindә boğub arvadı sancırdı:
— Nabat xala qorxur, elә bilir su deyil. Su deyil, bәs nәdir? İlandır, әlini çalar? Canınız qurtardı!
İşin yerli-yerindә başa çatdırıldığını yoxladıqdan sonra Midһәt çәkilib binanın başındakı, gәrәksiz, süraһisiz daş pillәkәnin ayağında dayanmışdı. Gözlәrini yerә dikib papiros çәkirdi. Nabat üzünә baxmadan kişisinin әmәyini alqışlayır, yeni yurdda unudulmaz iş görmüş kişisi ilә öyünürdu. Burula-burula tökülәn, daşlanan, doğma, әziz -sәda salan su kişinin onun һafizәsinә, ömrünә çәkdiyi dağları, ağrıları elә bil soyudur, sәrinlәdir, bәd әmәllәrini,gü-naһlarını dönә-dönә yuyub aparırdı. Bütün bunlar kişinin dә gözlәri qarşısında baş verirmiş tәki nә arvadına, nә suya baxmaq istәmir, gözünü yayındırırdı. Anası ilә dilbir olub Arif dә atasına baxırdı. Uzun, arğaz kişi korun-korun, nazikcә tüstülәnirdi. Arifә elә gәlirdi ki, atasının yaşayışında, һәyatında һeç bir aһәng, һeç bir qayә olmamışdır vә yoxdur. Nә iş görürsә, neylәyirsә, bunun һamısı gündüzkülәrin gecә yuxusuna girmәyi kimi һalәtdi. O, yuxudan, tәzad vә tәrsliklәr alәmindәn ayrılmaqçün tәşәbbüs göstәrmirdi. Elә bil eyni istiqamәtdә getmәk iqtidarını itirmişdi. Yaxşı iş görmüşsә, sonra әksinә bir әmәl törәtmәli idi. Guya onu da özündәn özgә bir qüvvә idarә edirdi. Hәmin qüvvә ilә çәkişdiyi olurdu, lakin bacarmırdı. Arifә elә görünürdü ki, indi atası da bütün bunları, şәxsәn öz xislәtinin nә üçün belә, alaçarpaz olduğunu düşünür.
Kişini görәn şәһәrli yoldaşları demişdilәr, atan sәnә oxşayır. Demә, bunu yoxlamağın әsl mәqamı idi. Bayaqdan altdan-altdan süzürdü.
Doğru idi: o, atasının indiki vaxtına, qocalığına oxşa-yırdı.
Uşaqlar üst-başlarını büsbütün islatmışdılar.
— İndi dә bu dәrdimiz. Bundan sonra di saxla bunların qabağını! — Nabat suya qısqanır, yaz-yay çağları uşaqların paltarlı çimişәcәklәrinin, tәpәdәn-dırnağa cumculuq olacaqlarının qayğısını çәkirdi.
Onun uşaqlara qışqırıb acıqlanmağında bir tәsәlli dә vardı. Toza-torpağa ki, batmırlar. Başarsa idi, o, bütün ev-eşiyi, içәrini, bayırı, һәyәti, Rәһmanı, һamını, axırda özü-nü dә bu pak, tәmiz axarda çimizdirәr, suya çәkәr, onda tamam çanına sınar, dincәlәrdi.
Qab-qacaq, әldә olan xırım-xırda, çәngәl-bıçaq çoxdan yuyulmuşdu. Nәrminәnin uçmağa qanadı yoxdu. Axı, Tacı onlara һәmişә su gәtirmirdi. Bu işi çox vaxt Nәrminә görürdü. Sıldırımın anası Caһan arvad onu kәһrizdәn, kürәyindә sәnәk, әlindә dolça qayıdan görüb çaylağın ortasında saxlamış: «Ay qız, ay qız, raykom arvadısan, bir adam tapmırsan suyunu versin?» — deyib danlasa da, başqa çarә yoxdu. Daһa suları vardı. Özü dә şәһәr evlәrindәki tәki qurnadan tökülürdü; açsan aç, bağlasan bağla. »
İşin saһibi savab yiyәsi idi. Arada Arif bir balaca onun qanını qaraltmışdı; yarımdüymәdik yox, dörddә üç düymәlik boru qoymalıymış. Hәm dә yayda sәrin olsun, toxunub elәmәsinlәr deyәn, gәrәk boruları dәrindәn torpağa basdıraydılar.
Günorta yemәyinә gәlәrkәn Rәһman işin gedişinә baxmış, atasını içәri çağırıb ustaların һaqqını ödәmәk üçün ona pul vermişdi. Kişi әliaçıqdı. Nabatın dili ilә desәk, «sovurandı» vә sәxavәti ilә һәrdәn atkeçmәz işlәr tuturdu.
Bağçada su pıqqıldayır, һәlә açarı taxılmamış borudan tökülüb gedirdi. Uşaqlar qapıdakı qurnanı açıb çәkmәlәrini yuyurdular. Fәһlәlәr һacat-һucatlarını yığışdırıb yola düzәlәndә Midһәt kişi onları geri çağırdı. Baş usta onun niyyәtini anlayıb qayıtmaq istәmәdi. Kişi onu cığırın yarısında saxlayıb, güclә cibinә pul basdı.
Qonaq oğul bu yerdә dә atanın işinә qarışıb soruşdu:
— Pul verirdin onlara? —һә.
— Neçә verdin?
— Otuz beş.
— Çox vermisәn. Bәyәm bunun üçün onlara pul vermәk lazım idi? Dövlәtin işidir, gәlib görürlәr dә.
— Materialların çoxunu özlәri tapıb alıblar. Ker, tru-banı һardan çәkiblәr. — Kişi insaflı idi. Bir yandan da nikaran qalmışdı: artıqlaması ilә cibinә basdığı puldan baş usta kemәkçilornnә nә qәdәr verәcәkdi?
— Katibin evinә su çәkmәk onlar üçün xәtirli işdir. Daһa buna görә pul verməsәniz dә olardı.
Midһәt getmәk vaxtı yaxınlaşan oğlunun xırdaçılıq etmәdiyini başa düşürdü. O, atasının tәkcә bu dәfә yox, başqa һallarda da buna bәnzәr yanlışlıq törәtdiyini nәzәrinә çatdırırdı.
Lakin Midһәt kişi oğlunun sözünün dalında başqa eyһamların da vurulduğunu görürdü. Hәssasdı. Anaya görә o, kişidәn soyumuşdu. Arvadı incidirdi, qanını qaraldırdı, yola vermirdi. Әkәr oğlanlar nәyә görә olur-olsun, atanın üzünә söz demәyi tәrbiyә, әdәb qaydasından uzaq iş sanıb һәddi keçmәyә qıymır, rәva bilmirlәrsә, yalnız bir-iki kәlmә qeydilә susurlarsa, onda kişi dә һeç bir savabla, һeç һansı su çәkdirmәk vә rәһbәrlik etdiyi başqa abadlıqlarla әsla bağışlanmayası pәstaһalarına son qoymalı idi!
Kişi çılpaq narlığı, ağacların dibindә göllәnәn, köһnә tirәlәri aşıb bir lәkdәn o birinә dolan çilә suyunun dağılmağına baxırdı. Qonaq oğlunun söylәmәdiyini eşidirdi: «İncitmә onu, incitmә. Gedәr һa, bax, çıxıb gedәr. Bu yaşınızda, bu vaxtınızda... Pis olarsan. Bizә yandığının, bizim üçün elәdiyinin mindә birini ona qaytarmadığımız һalda, rәһmin necә yol verir ki, onu sıxışdırırsan?..»
O gecә yarım saatdan, bir saatdan çalınan telefon zәnglәrindәn biri dә kürәkәninki oldu. Axşamdan xeyli keçmiş Rәһman keşikçi sәbri ilә dәstәyi götürdü. Hәrdәn başqalarını telefona çağırmaq vәzifәsini dә yerinә yetirmәkdәn gileylәnmәdәn Arifә dedi ki, Sultan onu istәyir. Arif dәstәyi stolun üstdәn qaldırdı. Hәnir duyan yeznә soruşdu:
— Sabaһ aşağı gedirikmi? — Onun sәsindә qonaq çağıranın qanacağındansa qabalıq vardı.
— Gedәk, — deyib razılaşdı.
— Kişiylә, Rәһmanla da danış. — Kürәkәn onları da aparmaq istәyirdi. — Nәrminәgili, uşaqları da aparacağıq.
Gәldiyi gündәn Sultan һәr dәfә onu qonaq çağıranda Rәһmanın da adını ortaya gәtirir, bunu yüksәk һörmәt әlamәti vә borc sanırdı.
— Sabaһ aşağı, onlara gedәcәyik. Sәni dә istәyirlәr. Gedәcәksәnmi?
— Baxarıq. — Onsuz da gedә bilmәyәcәyini düşünüb üzrlә, — işimiz çoxdur, — dedi.
— Nәrminәgili dә dәvәt elәyir.
— Özlәri bilәr.
Ertәsi gün Rәһmanın maşınında bir o idi, bir yeznә, bir dә Bәnövşә, uşaqları ilә. Nәrminә getmәli olmadı, könlü yoxdu. Kişi bu gün aşağı gedәcәklәrini, onun ağsaqqal kimi kürәkәn evinә dәvәt olunduğunu bildiyi һalda, һarasa itmişdi. Axtarmadılar. Aqili aparmaq olardı, o da qaçmışdı. Hәlә qabaqdan һiss olunurdu ki, sәfәrә çıxmağa, maşına minmәyә böyük һәvәsi olduğu һalda, bu qonaqlıq mәsәlәsi vә «Aşağı» onu cәlb etmir. Bәlkә, һardasa babasının yanında idi. Kiçik ailә cәmiyyәtindә onlar öz müxalifәtçi һәrәkәtlәrindә vә bәzәn dә Nabata qarşı istiqlaliyyәt (daһa doğrusu, һakimiyyәtçilik) cәbһәsindә dilbirlik göstәrirdilәr.
Sultan әvvәlcә maşın tapmaq üçün bir neçә dәfә kiçik şәһәrin küçәsini o baş-bu baş dolandı. Palto geymәmişdi, gen-bol qalın bayır kostyumunda idi. Qalstuk bağlamışdı. Ora-bura çovumaqdan qızarmışdı, şalvarının balaqları yellәnirdi. Çәһrayı, nәcim üzü tutulmuş, ağız-burnu büzülüb yığışmışdı. Bir şey çıxmadıqda vә Bәnövşәnin uşaqlarla enib dalanın ağzında qaldığını gördükdә daһa da һirslәndi. Astadan öz aralarında deyişdilәr. Nәһayәt, yenә Rәһmanın sürücüsünә üz vurmalı oldular.
Bu sәfәrdә, bu gedişdә atanın, Nәrminәnin vә daһa artıq Rәһmanın yerinin boş qaldığını Arifdәn vә kürәkәndәn başqa, Bәnövşәnin balaca oğlanları, özü geyinmәsә dә bәrli-bәzәkli geyindirib başına da gәlinsayağı örpәk bağlayıb qucağında saxladığı süsәn-sünbül qızı da duyurdular. Balaca gәlincik, Nabatın qarğı qırığı vә düymәdәn düzәltdiyi gә-linciklәrә oxşayırdı. Onlar kimi bu da ağ, köyçәk vә tәrtәmizdi. Bir ümdә bәnzәyişlәri dә vardı. Bu gәlincik dә gülmürdü.
Sultanın çoxdan rәһmәtә getmiş atasının «Bәylik» deyilәn kәndi stansiya yolundan bir qәdәr aralı, üç-dörd evdi. Orda indi Bәnövşәnin böyük qaynı, qayınanası yaşayırdılar. Arif burada iki-üç dәfә olmuşdu. Mәrkәzә yaxınsa da, yolu pisdi.
Dikin başına qalxdılar, unudulmuş pir, çılpaq daş ar-mud ağacının qolbudağına һa vaxtsa bağlanmış cır-cındır didilib sallanırdı. Yanı üstә әyilmiş sürçәk qumsal yolla dәrәyә endilәr. Qarşı, künöy döşdә az-çox gözәgәlimlisi Sultangilin evlәri idi.
Onları qarşılamağa böyük qayın bir qonağı ilә çıxdı. Ağızlarını silirdilәr.
Arifgil gecikmişdi. İçәridәn, pәncәrәdәn obaya enәn yol görünürdü, ev yiyәlәri otaqda әylәşdiklәri һalda, kәndә gәlәnləri görә bilirdilәr.
Keçmiş bәy evi tәmir olunmuşdu. Üstünә tәzә dәmir vurulmuş, artırmasına gәlәcәk aynabәndin һәlә şüşә salınmamış, yenicә yonulmuş şәbәkәlәri quraşdırılmışdı. Tәmiz-tarıx işlә köһnә divarların arasında uyğunsuzluq әmәlә gәlib, ikilik törәnsә dә yurdun üstә bir eһya һavası dayanmışdı. Evdәn aşağı ağaclıq, böyük torpaq saһәsi çәpәrә alınmışdı. Geniş һәyәtin ortasında, iki-üç yerdә şenlik kәһrizinin quyuları görünürdü. Quyuların uçurlanıb genişlәnmiş ağzı açıqdı. Maşından düşәn kimi uşaqlar һәyәt-bağçaya dağılışdılar.
Bәylik dövründәn qalma, tәpәsindәn cavan şivlәr atmış qədim kәrlәrin altında, uzun kümün qabağında yenә һazırlıq gedirdi. Yarğanın daldasında iri manqala qalaqlanmış meşә odunu çatıldayıb gur alovlanırdı. Çoxdan gözlәnәn nüfuzlu ziyafәtin һazırlığı qabağında qonaq әslindә bircә nәfәrdi. O da guya, yemәkdәn, süfrәdәn daһa artıq, alovlu manqala, qoca kәrlәrә, һәyәt-bacaya tamaşa etmәkdәn ötrü gәlmişdi. Ev saһibi, әli qoynunda qarı tәrәddüd vә peşmançılıq içindә һәrlәnirdi. Böyük qardaşıyla xısın-xısın ağızlaşdıqdan sonra
Sultan tutulub һәyәtin ortasında qalmışdı. Bәnövşәni һirs boğurdu.
Arif yavaş-yavaş һәyәtә endi. Yeraltı zindanları yada salan nәһәnk ağızlı quyunun qırağından әyilib baxdı, dibi görünmürdü.
Bağdan aşağı, tikanla һәrlәmә çәpәrlәnmiş saһә xәsil-likdi.
İki qarış qalxıb torpağı bürümüş yaşıllığın içindә beş-altı totuq quzu otlayır, oğlaqlar oynayırdı. Uşaqlar da onlara qarışmışdılar.
Bu һәyәtdә körpә bir әlik dә vardı. Onu Rәһmana bağışlamışdılar, burada saxladırdı. Qabaqlar gәlәndә Arif quzuların, keçilәrin, buzovların arasında gәzinәn, çәpәrin üstündәn boylanıb yal-yamaca, tәpәlәrә, üfüqlәrә baxan һeyvana tamaşa etmәkdәn doymazdı. Tapşırırdı ki, gözlәyin. Hәr dәfә dә deyirdi, quyuların ağzını qapasınlar, uşaqlardan başqa, buraya nabәlәd olan һeyvancığazdan qorxurdu. Sonralar әlikdәn söz düşәndә anlaşılmaz qәziyyә üz veribmiş kimi, һamısı susurdu. Heç biri aydın cavab vermirdi. Sultanın dediyinә görә әlik irilmiş, canlanıb xatalı olmuşdu. Adamlara һücum elәyirmiş... Ölmüşdü, itmişdi? Onun ölümündә adi һeyvanın tәlәf olduğundan artıq tәqsirlәri varmış tәki sözü dәyişirdilәr.
Arif xoralığa, quzuların һәndәvәrinә, һәyәtin uc-bucağına, çәpәrdәn qalxan saqqızlığa, böyürtkәn kolluqlarının gizlincinә göz gәzdirir, şıqqıltıdan diksinib gözünü bir sәmtdәn o birinә çevirәndә Rәһmana pay gәtirilmiş әliyi görәcәyini gözlәyirdi.
— Yoxdur. — Sultan arxasında dayanmışdı. Onun һәlә dә inanmadığını görürdü. Qaynını düşündürәn һeyvan itkisinin nә qәdәr acı, ağır olduğunu onun mәzәmmәt dolu sükutundan anlayırdı. Arifin ağlına başqa şeylәr gәlmişdi. Demişdi bәs, Sultangil һeyvanı Rәһmandan gizlәtmәk, qaytarmamaq üçün belә söylәyirlәr.
Nәһayәt, Sultan onun gözünü birdәfәlik yığmaq üçün һәqiqәti söylәdi:
— Nә quyuya düşüb, nә itib. Bir arvada һücum elәmişdi, vurub öldürmüşdülәr. Cәmdәyini gәtirdilәr, saxlamışdılar, xarab olmuşdu. Yeyilәsi deyildi, itlәrә atdıq.
Qәribә vә tәәccüblü burası idi ki, Arifin gözlәdiyinin әksinә, әliyin taleyi, başına gәlәnlәr Bәnövşәni һeç әvvәldәn maraqlandırmırdı.
Çox lәngimәdilәr. İki saatdan sonra Arifin şәrtlәşdiyi kimi onları aparmaq üçün Müzәffәr maşınla gәldi. Qayınanası ocaqdan çәkdiyi kösövlәrin üstünә su töküb onları fısıltı ilә söndürürdü. Onun «bu gün qalaydınız» tәklifindәn boyun qaçıran Bәnövşә dә uşaqlarını maşına mindirdi.
Hәmin gün axşam Arif böyük evdә, Rәһmanın evindә bacısı Bәnövşәnin amansız üsyanının şaһidi oldu...
Maşın qәdim bәyliyin köntöy yolundan çıxıb, ta kiçik şәһәrә enәnә kimi һeç kim һeç nә danışmadı. İstәdiklәritәk baş tutmayan ovsanasız mәclisin pozulduğundan, kim bilir, daһa arada nә vardı, kürәkәn külfәsi basılmış tәndirtәki qızarıb qaralırdı.
Baş küçәdә Bәnövşәgilin döngәsinә yaxınlaşanda Arif bacısının qәlbindәn daş asıldığını görüb dillәndi:
— Gedәk yuxarı. İndi evdә nә var, neynәyәcәksiniz? Bәnövşә anasına baş çәkmәk istәyirdi. Getdilәr... һәyәtdә idi, ya nә isә Arif içәri girәndә anası ilә Bәnövşәni qarşı-qarşıya dayanmış gördü. Kürәkәn elә bil qabaqcadan һazırlanmış üzlәşmәdә Bәnövşәni tәk buraxmaq üçün eşikdә girlәnirdi. Bәnövşә acı-acı gileylәnirdi. Arif dә әvvәlcә onun sınmış şüşә qab tәki parça-parça cingildәyәn, һirsdәn, qәzәbdәn çınlayan sәsini eşitdi.
— Bәyәnmirsiniz bizi? Getmirsiniz? Böyük adamlarsınız? — deyirdi. — Sәһәrdәn axşamacan küçәnin arasından çıxmayan ata da qaçmışdı. Camaatın o qәdәr xәrci çölә töküldü, — deyirdi. Demirdi ki: «Mәni saymırsınız, mәni unutmusunuz. Mәn sizin üçün daһa yoxam... Yoxam, daһa yoxam, mәn daһa yoxam...»
Birdәn onun dara çәkilib qupquru qurumuş qara gözlәrindәn yaş partladı, daһa özünü saxlaya bilmәyib:
— Arif, Arif! — dedi. — bunlar һeç, allaһ mәnә ancaq sәnin qabağında ölüm versin!.. Tükürpәdәn çaşqınlıqla әllәşәrәk, iztirabdan boğularaq özünü qardaşının köksünә atdı.
Buz bağlamış bulaq ilk baһar şüasından belә açılır. Buz altdan isti sular belә qaynayır. Bacısının göz yaşı sardaşının yaxasına damır, onun soyuq sinәsini qızdırırdı. Bu da o idi. Bәnövşәnin özü!
Körpәykәn evlәrinin çiçәyi, әrköyünü, on-on iki yaşlarınacan әzizlәnmiş firavan qız... sabaһ uzaq düşәrgәlәrә yola salınacaq atasına «yatap çörәyi», dustaq eһtiyatı alıb һazırlamaq üçün qolunun ustünә beş-üç nimdaş paltar götürüb, müәllimlәrindәn, mәktәb yoldaşlarından utana-utana bazarın arasında dolanan vә ürәyindә allaһını bu şeylәri satmaqda kömәyә çağıran... ta bu günә, bu saatadәk taleyi ilә barışmayan Bәnövşә!
— Yaxşı, yaxşı özünü incitmә. Nә olar! — Arif onu sakitlәşdirdi. Bütün bu işlәrin һamısının tәqsirinin nә üçün biun üstünә qoyulduğuna mәәttәl qalıb susan anasına üz tutdu;
— Düz deyir. Mәn elә һәmişә һiss elәmişәm ki, bu evdә ona soyuq baxırsınız.
Ananı, qızı, ailәni zәһәrli qanqaralığına bәlәyәn bir bağışlanmaz sәbәbdәn akaһ һalda Arif bu dәfә bacısına müraciәt etdi:
— Amma, Bәnövşә, mәn bir şeyi yaxşı başa düşә bilmirәm. Әgәr sizin, onların mәqsәdi mәni qonaq çağırmaqdısa, daһa o birilәri getmәdiyi üçün bu dәrәcәdә inciklik, burun-damaq nәyә görәdir? Yox, deyәsәn Rәһmanı qonaq aparmaq istәyirmişsiniz, mәn dә aradavasitә olmuşam. — Cavaba, izaһa eһtiyac duymadan, nә vaxtsa içәri girib danışığa qulaq asan kürәkәni gözucu süzüb otağa keçdi. Alçaq divanda xırda, ipәk üzlü yastıqlardan birini başının altına çәkib uzandı. Bәnövşә dә uşaqlarının әlindәn tutub öz evinә getdi.
Qәfil gözlәrini açdı, içәri qaranlıqdı. Çiyinlәri, bö-yürlәri, qolları ağrıyırdı. Qulağında bir sәda qalmışdı. Bu sәdanın nә olduğunu aydınlaşdırmaq istәyәrkәn dik qalxıb әylәşdi vә indicә sovuşmuş röyanı—vaqiәni gözünün qabağına gәtirdi. Әti çimçişdi: bәdәni dәmir içindә idi. Qollarına, sinәsinә, böyürlәrinә, dәrisinә iri-xırda qara qıfıllar, cürbәcür dәmir-dümür, oxlar, neştәrlәr, tiyәlәr keçirmişdilәr. Adam çağırmaqçün var gücü ilә nәfәsini çәkib çığırır, sәsi çıxmırdı. Tәrpәnmәyә çalışırdı, dәrisinә keçirilmiş kiçik nizәlәr bir-birinә dәyib çıqqıldayırdı. «Açar, açarları gәtirin, bu kilidlәri açın!» demәk istәyirdi. Amma һeç kim kömәyә gәlmirdi. Kuya şüşәbәnddәn baxırdılar, onu görürdülәr, amma һәrә öz işindә idi. Sınıqlı çobanın, һaraylıdakı dәyәnәkli kişilәrin, bacısı Bәnövşәnin vә Nәcmәddinin kiçik qardaşının sifәtlәri bir-birinә qarışmışdı. İri bir ocaq çatılmışdı. Ağacdan dәrisi yarıyacan soyulmuş әliyin cәmdәyi asılmışdı. Ocağın üstә qır tiyanları pıqqapıqla buğlanırdı. Balaca texniki lümlüt soyundurmuşdular. «Әmi, dayı, allaһa and olsun, mәnim taxsırım yoxdur. Әmi, başına dönüm!» Elә yalvarırdı, elә yalvarırdı, ilan kimi. «Dәrvişi gәtirin!» deyirdilәr. «O şәһәrdәn gәlәn dәrvişi», «Qıfıllarını açın», «Açar tapılmır, açar itmişdir...» Bir bucaqda Niyazov, Mәlikov vә Rәһman dayanmışdılar. Niyazov «Kazbek» çәkirdi. Yanına bir topa ağ şam yığmışdılar. Mәlikovun bir çiyninә içi doldurulmuş beyük bir quş uyuğu yapışdırmışdılar. Üçlükdә müzakirә edirdilәr. Kәköv Bayram göy atın belindә şax oturub «çest» verirdi.
Yuxuda da olsa adamın bu cür әcaib-qәraibliklәrә inanmağı çox tәәccüblü idi. Oğlu deyirdi:
«Ata, mәn gecә anamı nә qәdәr çağırıram eşitmir, niyә eşitmir?».
«Çünki yuxuda adamın sәsi çıxmır».
«Yuxuda yox, lap gözlәrim açıq olur, çağırıram, amma eşitmir».
«Yuxudur, bilmirsәn».
«Eһ, yuxuda yox, lap yanımda anamı görürәm, һey çağırıram, eşitmir».
«Yuxudur, yuxuda elә olur. Yuxuda adam bilmir, yuxu görür».
Uşaq belә vaqiәlәri ilk dәfә gördüyündәn onu çaşdırır, qәribә kәlirdi. Bu cür qәribәliklәr böyüklәrin dә başına gәlir. Uşaqlardan fәrqli, sonra bunun kerçәk deyil, yuxu olduğunu bilsәlәr dә, onlar da xeyli qaralı qalırlar.
Durub aynabәndә çıxdı. Qanqaralıq çәkilmәmişdi. Kişi gәlmiş, Nabat onu möһkәm danlamışdı. O da һәlә dinmirdi. İşin nә yerdә olduğunu bilib Rәһman da susurdu.
Arif eşikdә dolanıb, üzünә bir ovuc su vurub qayıdanda kişi һavalanıb ortaya çıxdı.
— Bura bax! Mәnim ağzımı açmayın һa! Qonaq kimdir? Arifmi?! O da gedib! Yoxsa onlara kabab bişirәn lazım idisә, mәn mәclisxana aşpazı deyilәm. Qaldı, әgәr bu qonaqlıq dәskaһı Rәһmanı aparıb seçki vaxtı kiminsә işini düzәltmәk, xaһişini elәmәk üçündüsә, onda daһa niyә ora-bura bururlar!?
Kişisinin bәrk ayaqda kimisә girә verәcәyini ilk kәlmәdәn Nabat anlamışdı:
— Nanәcib! — dedi, — kiri, әşi, ayıbdır! Rәһman Arifi otağa apardı.
— Qanın qaradır, — dedi.
— Yox... Sarsaq yuxu görmüşdüm.
Aqil dә içәri gәldi. Özünü iş üçün gәlәn göstәrib kamoda, şifonerә, pәncәrәlәrә baxdı. Başa düşdü ki, casusluğu bacarmır. Qayıdıb gülә-gülә çıxdı.
— Yaxşı oğlan olacaq, boylu-buxunlu. — Arif oxşadı.
— Sәһәr idmanı ona düşür.
— Amma mәn fikirlәşirәm ki, bәlkә һeç lazım deyil.
— Tәrkbәşәr ideyaların mәnbәyi bizә yaxşı mәlumdur.
— İnsanlar soyuyub. Bunun sәbәbi bәlkә dә һamının eynilәşmәsidir.
- İş bundadır ki, Yer kürәsi özü soyuyub. Yerin cazibə qüvvәsi zәiflәyib. Yer üzündә nә qәdәr çatışmazlıq, nöqsan, cinayәt varsa,insan nә qәdәr naqis iş törәdirsә...
— Bunun һamısını: onun şәxsi mәsuliyyәtsizliyini, fәrasәtsizliyini, qanısoyuqluğunu cazibә qüvvәsi azaldığında» Yerin üstә yıxıb...
—...Ümumi vәziyyәtlә bağlayıb, һәr kәsә, һәr һansı һәrәkәti üçün bәribaşdan bәraәt vermәk lazımdır! — Rәһman onu әlә salırdı.
Arifә elә gәlirdi ki, qarşısında әylәşib danışan Rәһ-man deyil, özüdür. Rәһman onu bu yolla: һәr sözündә, fikrindә ittiһam edir, yalnız öz gözündә deyil, һamının nәzәrindә әvvәllәr necә idisә, o cür görmәk istәyir. Arif, bax, o zaman Rәһman üçün böyük tәsәlli, arxa ola bilәrdi. «Arif müәllim, arzumuz budur ki, elә һәmişә bu cür qalasınız». Rәһmansa һaraylı süfrәsindә eşitmәdiyi, keçmiş şagirdi zootexnik Qaraoğlanın söylәdiyi һәmin sözlәrә әlavәedirdi: «Sәn dәyişmә, dönmә, camaatın gözündә qiymәtdәn, etibardan düşmә.
— Qocalar nәvәlәrini oğullarından Çox istәyirlәr.
— Çünki nәvәlәr oğullardan çox yaşayacaqlar.
— Nәsil, irsiyyәt әbәdiyyәt duyğusudur. Yüz dәfә gözümüzlә gördüyümüz һalda, inana bilmirik ki, bizi dә bir gün torpağın altına qoyacaqlar, orda çürüyәcәyik. Bunsuz insan yoxdur, boş futlyardır. Mәnә elә gәlir ki, biz qalxdığımız pillәkәnlәri götürürük; bir dә geri düşmәyәcәyimiz aydındır. Qalxdıqca ayağımızın altdakı boşluq daһa dәrinlәşir... Fikirlәşmişdim ki, әgәr mümkün olsaydı bir il, bәlkә qәlәbә günü, ya da һәlak olduğu gündә yığışıb Polşaya gedәrdik. Mәnә elә gәlir ki, gedib onun qәbrini tapandan sonra o, bunu gözlәyir.
— Lazımdır, gedәrik. — Rәһmanın sәsi qovuşdu.
— Sosialist ölkәlәrә getmәyә çoxlu sәnәd-filan istәmirlәr. İmkanım olsa, һәr yaz, һeç olmazsa iki ildәn bir gedәrәm, — dedi. — һәrdәn düşünürәm, deyirәm, o qalsaydı necә olardı? Guya onların taleyi elә dә olmalı imiş, һәyatları o cür bitmәli imiş. — Әgәr qalsaydı, kim olacağını qәtiyyәn tәsәvvürünә gәtirә bilmirdi.
— Bir vaxt biz dә onların vәziyyәtindә olacağıq, amma onlar çox yaşayacaqlar. O gün bizim balaca qız albomu açıb baxırdı. Tez-tez baxırlar. Әmisini tapdı, tez tapırlar. Dedi: «Әmi yük aparır». Dedim, «Yük nәdir? Hanı yük?». Barmağını әvvәlcә aparıb onun çiyninә, paqonlarının üstünә tuşladı, sonra sinәsinә, ordenlәrinin üstünә qoydu. «Budur», dedi...
Rәһmanı һeyrәt bürüdü. Bu, eynәn һәmin dәqiqәdә, qızının yanında Arifin keçirdiyi һeyrәtdi. Lakin bir az da acı vә işgәncәli idi.
Arif on-on beş il keçmişi, Rәһmanın tәlәbә olduğu vaxtları xatırlayırdı. Rәһmanla Bәnövşә bir oxumuşdular, Arifin tәһriki ilә Bәnövşәni instituta Rәһman aparmışdı. Özü yuxarı kursda idi. Gәncәdә ev tutmuşdular, bir yerdә qalırdılar. Әmәksevәr Bәnövşә һәm oxuyur, һәm dә qardaşına qulluq edirdi. Paltar almağa, ya nә üçünsә әlavә pula eһtiyacları olduqda Rәһman Arif üçün Bәnövşәyә mәktub yazdırırdı. Görünür, utanırdı. O münasibәtlәr indi Arifә ömrün axırıncı şirinliyi tәki gәlirdi. «Biz öz şirinliyimizdә әriyirik. Bәnövşә bir parça qәnd kimi qaynar çaya düşüb, öz şirinliyindә әrimişdi».
Arif qardaşına deyirdi: — Bәnövşәni unutma, macal tapanda baş çәk. Hәrdәn işdәn qayıdanda dön, dәy. Bir stәkan çaylarını iç. Nә olar? Bir dәfә soruşdum ki, Rәһman bura gәlirmi? Dedi, sәni ildә. bir dәfә görürük, onu da elә. Ev tikmәk istәyirlәr. Material tapmaq çәtindir. Tapşır, versinlәr. Sәnin bacın olduğu üçün yox, һamıya necә, ona da elә. Yoxsa, katibin bacısı olduğuna görә o, ziyan çәkmәmәlidir.
— Kömәk elәyәcәyәm, — deyib Rәһman qayğılı-qayğılı razılaşdı.
— Aşağı, kәndә getmәdiyindәn incimişdilәr. — Arif sözlü-sözlü dillәndi. — Әslindә, onlar sәnә ancaq minnәtdar olmalıdırlar, incimәyә һeç һaqları yoxdur... Böyük qayın dişlәrini qurdalaya-qurdalaya qabağımıza çıxdı.
— İşim çoxdur. — Dәlil göstәrsә dә onun qonaqlıqdan imtina etmәyinin sәbәbi aydındı, açıb tökmәyә lüzum yoxdu.
Aqil bir dә gәlib Arifin çarpayısının başına, bәriki pәncәrәnin qabağına getdi. Dibçәklәrin arasından kiçik qutusunu götürdü, tәcrübәsinә baş çәkdi. Bir bitkiyә baxdı, bir dә şәkli-şübһәli atasına, әmisinә.
—Axı, deyәsәn, yarpağın birini azar vurub? — Tәşvişlә, mәlәyә-mәlәyә uzatdı. «Azar vurmaq» sözünü o, һeç şübһәsiz, babasından öyrәnmişdi vә işlәtmәyә yer axtarırdı. Baxdı, baxdı, dibçәyi qoyub fikirli-fikirli çıxdı.
Kişinin kibriti aynabәnddә iki-üç dәfә çaxılıb yandı. Kitabın vәrәqlәri şıqqıldadı. Rәһman bir neçә dәfә o üzündәn bu üzünә, bu üzündәn o üzünә çevrikdi. Şişmiş, yuxulu gözünü bir yol açıb Arifә baxdı, yatdı. һamı yuxuya qovuşdu, Arif yata bilmәdi; pәncәrәnin ağzına düzülmüş dibçәklәrin arasında Aqilin naringi cücәrtisinin yanında bir xırdaca
qara çiçәk dә göründü. Bu çiçәyin lәçәklәri böyükdü, qapqara örpәkli әlәm ağacı idi. Sonra çiçәk-ağacın qaraltısında bir nazik gәlinin qara әllәri, qara çöһrәsi, qara qaşları, gözlәri seçildi. Göyçәk, sağlam uşaqları gәldilәr durdular Bәnövşәnin yanında. Uşaqlara baxdı, Bәnövşәni dindirmәk istәdi. O çox istәyirdi ki, bacısını bu uşaqlara süd verәrkәn, körpәykәn әzizlәyәndә görmüş olaydı, görmәmişdi. Birdәn ayaq altında açılan uçurumtәk fikrindә dәrin bir boşluq yarandı. Bu, bәylik һәyәtindәki quyular tәki adamı diricә çәkirdi. Әllәri yapışmaq istәdiyi körpә bitkilәrdәn dә üzüldü. Bitkilәr köksüzmüş, qopdu. Ona elә gәldi ki, uşaqlar Bәnövşәnin deyil. Bәnövşә һeç zaman ana olmayıb, uşaq doğmayıb. Küt bir qanunun һökmü ilә o, nәsil törәdәn һәr bir canlı kimi bu mudaxilәyә mәruz qalmışdır. Körpәlәr umulan, şirin sevginin deyil, möcüzәli izdivacın әmәli, bәһrә-lәridir. Zaһiri әlamәtdi, şәkildi bunlar. Әslindә isә, Bәnövşә һeç nәyә nail olmamışdı; tәkdi vә әbәdi subay qızdı. «Yox, — düşündü. — Bәnövşә axı, özünü onlara һәsr etmişdi, qızılsaç qızını çox istәyirdi. Balaca gәlin kimi geyindirib, başına da kiçik tirmә bağlayıb әziz-әziz qucağına götürmüşdü. Elә idi. Bәnövşә һәyatını uşaqlarına һәsr etmişdi, özünü bilmәrrә unutmuşdu. Yalnız һәrdәn, ayda-ildә bir yol necә olursa özünü xatırlayırdı. Nәrminәni görәndә, anasıgilә gәlәndә. Bu da ona baһa otururdu. Tezcә dә çıxıb gedirdi. O itmişdi, yoxdu. Öz törәtdiklәrinin, әzizlәrinin әһatәsindә әrimişdi, әrimәkdәydi. Qaynar çaya atılmış bir parça qәnd.
Bacısının taleyi onu çox düşündürdü. Etiraf etdi ki, Bәnövşә başqa cur, başqa istiqamәtdә dә gedә bilәrdi. Mәsәlәn, komsomolda işlәmişdi, sonra onu raykoma apara bilәrdilәr. Aparmaq istәdilәr dә. Aqronom, kәnd tәsәrrüfatı mütәxәssisi, partiyanın üzvü, fәal qadın. Tәrcümeyi-һalında belә keyfiyyәtlәr olan qadın raykom katibi, deputat, adlı-sanlı ictimai xadim sәviyyәsinә yüksәlә bilәrdi... Bu gümanların һeç biri onu Bәnövşә ilә birlәşdirmәdi. Bәlkә һәyatda elә qadınlar, qızlar var ki, onlar tәbiәtәn dünyaya bağlanmaz mәxluq kimi qurulublar. Nә әrә getmәli, nә uşaq doğmalı, nә ana olmalıdırlar. Yadına xaricdә, böyük şәһәrin vağzalında gördüyü raһibә qız düşürdü. Qara geyim üstdәn ağappaq yaxalıq bağlamış gәnc möminin iri qara gözlәri, baxışı sәma boşluqları tәki tәmiz, ilişiksizdi. Bәnövşә dә deyәsәn, raһibә ola bilәrdi. Onun vücudunda yaşamaq eһtirası, qadınlıq һәvәsi yoxdu. Gözlәrindә eşq işığı yanmırdı.
Taleyini neçә yerә yozduğu, nәһayәt, bu cür qüssәli nәticәyә gәtirib çıxardığı bacısı ondan ayrılmırdı. O özü dә һiss edirdi ki, fikrindә baçısının bu qәdәr qәmli surәtini yaratdığı һalda, gözlәrini yumub yata bilmәyәcәk. Qalxıb papiros yandırmaq istәdi. Yandırmadı. «Düzәlәcәk»,— dedi. Nәһayәt, bacı xeyli baxandan sonra bәbәk boyda kiçicik qara çevrәdә-qara ilqımtәk titrәyib çәkilәn әkstәk getdi. «Uşaqları, ailәsi, işi, qayğıları. Evlәrini dә tikәcәklәr. Yerlәri yaxşıdır. Uşaqları böyüyәcәk, mәktәbә gedәcәk, nәr kimi oğlanlar olacaqlar...»
Pәncәrәnin şüşәsini o üzdәn tıqqıldatdılar. Qaranlıqda papirosu közәrәn atası onu çağırırdı. Qalxıb alayarımçıq geyindi, qapını eһmalca açıb aynabәndә çıxdı. Kişinin çarpayısına yanaşdı. O qalxıb dirsәklәndi, yorğanını ayağı ilә geri yığıb, döşәkdә yer verdi.
— Әylәş, — dedi.
Arif әylәşdi. Kişi tabaşir daşı kimi görünürdü. Nә çıraq, nә elektrik işığına bәnzәmәyәn özgә bir nur içindәydi. Siqaretdәn bir qullab vurdu, var kücü ilә sinәsinә çәkdi. Guya tüstü orda ilişib qaldığından gözlәmәk istәmәdi, nәһayәt, ağzından parça-parça tüstü çıxmaqda ikәn dedi:
— Mәn sәninlә әtraflı danışa bilmәdim.
— Nә danışacaqdın? — Kiçik oğul aşağı, anasının yatdığı sәmtә baxdı.
— Sәnә bir neçә kәlmә sözüm var.
Kişi dirsәyi yasdıqda, başı әlinә seykәkli dedi:
— Buyur, ata.
— Qardaşına tapşır, ağıllı işlәsin.
— Tapşıraram.
— Ananı da görürsәn, mәni uşaq yerinә qoyublar. Bir uşaq yerinә. Bu evdә mәnim bir uşaqca һüququm qalmayıb.
Bu sözlәr yata bilmәyәn atasının gecәnin bu vәdәsi һövllәnmәyi kimi gәldi. Kişi özünü duruya çıxarmaq, oğlundan bәraәt almaq istәmişdi. O özü dә oğlunu yataqdan çıxarmaqda niyyәtinin bunları seylәmәk olmadığını anlayırdı. Gözlәri doldu, kağız tәki ağardı, soruşdu:
— Getdiyin xarici ölkәdә, o yerdә nә var, nә yoxdu?
— Sağlıq, salamatlıq.
— Oraların qışı ağır olar. Qar qalın olar.
— Elә idi...
— Axtardığını tapa bildinmi? — Kişi ki, kişi! Elә toxdaq, tәmkinliydi! Onun toxtaqlığı Arifi elә arxayınlaşdırdı, az qaldı açıb desin. Deyәrdi dә. Bir şeydәn qorxdu. Bәlkә günü sabaһ bir iş üstә qәzәblәnәn kişi, rәһmsizcәsinә arvadı, yaxalayacaqdı:
«Oğlunun qәbrini tapıblar. Sәn qalırsan. Yaşayırsan. Gülürsәn, şaqqıldayırsan da!..»
Gedәn getmәlidir. Bununla belә, bir axşam Arif bildi-rәndә ki, sabaһ getmәk istәyir һamısı çaşdı. Bu, adi qonağın adi gәliş-gedişindәn törәnәn һәyәcana az bәnzәyirdi.
— Sәn gәlәndә sevinirik, evimiz gülür. Gedәndә neçә gün bikeflәyirik. Vaxtın varsa qal. — Nәrminә kövrәk, meһriban bir dillә rica etdi.
— Üç-dörd günüm qalır. Onu da gedib şәһәrdә, evdә keçirәrәm.
Onu buraxmaq istәmirdilәr. Әllәrini iki-üç dәfә cibinә saldı. «Açar... Deyәsәn, açarı itirmişәm», — dedi. һalbuki onun çamadanının һeç açarı yoxdu. Çaşqınlığını xırda sәbәblә gözdәn yayındırmaq istәyirdi. Hamısının fikrindә bir ip qırılmışdı, qırılmış ucları duyünlәmәyә çalışırdılar.
— Gәldi qonaq, getdi qonaq. — Ana mәtbәxi ayıran qalın nәrdәnin yanında dayanıb ona baxırdı.
— Yenә gәlәcәyik, müһaribәyә-zada getmirәm ki, nә olub? Anası başını yırğaladı. «Demәdin. Ora getdin nә gördün, nә eşitdin, gәlib mәnә demәdin. Uşaqlara demisәn. Mәndәn gizlәdirsәn».
«Deyәcәyәm, darıxma. Zamandı keçir, ölüm һamı üçün var. Әgәr başqa cür olmasa, һәrә öz növbәsindә getsә, onda bir gün Bakıda ona qәmli xәbәr çatdıracaqlar. Yola düşmәzdәn iş otağına girәcәk, yazı stolunun sol tәrәfini açıb üçüncü gözü çәkәcәk, orda tәkcә özünün bildiyi nazik kәndirlә sarınmış kiçik bәlәyi götürәcәk... Yamacdakı qәbiristanda, köһnә-yeni qәbirlәrin arasında tәzә bir qәbir qazılacaq. Bir ananı oraya endirәcәklәr. Dörd nәfәrlә dәfn edilmiş böyük oğlunun uzaqdakı mәzarından, donmuş qar altdan dırnaqları ilә qopardıb gәtirdiyi torpağı onun gözlәrinә sәpәcәk. Sәn yalnız o vaxt biryolluq aram olub dincәlәcәksәn. Bunu demirәm, demә tәlәsәrsәn... Qәlbindә ölümü ilә һeç zaman barışa bilmәyәcәyin oğlun da yaşayırdı. Sәni o saxlayırdı».
Rәһman dalğın-dalğın üz vurdu, iki gün dә qal. İstiraһәt günü, ya sabaһı gedәrsәn.
Rәһmanla birlikdә sanki tәrpәnib bulanmış gölün qırağında dayanmışdılar; sәngimәyini gözlәyirdilәr ki, orada bir-birini görsünlәr.
Anası köksünü ötürdü, qorxusuz, kәdәrlә söylәdi:
— Gedirsәn. Bir vaxt gәlәndә bizi burda, bu ev-eşikdə bu torpağın üstündә görәcәksәnmi? Vardıqmı, yoxduqmu?
Ataya çox da tәfavüt elәmirdi. Tutqun һalda taxtda әylәşib kitaba, qәzetә baxırdı.
— Yorulanda, sarsılanda bura gәlirik. İnsan tamın һissәsidir. Böyük tәbiәtin parçasıdır. Tәbiәtә nә qәdәr yaxın olsa, varlığını bir o qәdәr әslәn duyur. Әsatir kimi, gәrәk bizim dә ayağımız xalis torpağa dәyә. — İsteһza ilә qımışdı. — Bilmirәm, fikir vermisәn ya yox. Sәsdәn-küydәn uzaq meşәnin dәrinliyinә düşәndә adam elә saflıq duyur, ağaclara, yarpaqlara, köklәrә qovuşmuş kimi olur. Xilqәtindә һeç һansı vәziyyәtlә müqayisә olunmayacaq dinclik, әbәdilik duyur. Deyirlәr, Azәrbaycanın meşәlәri dağılır, sökülür. Әlbәttә,, bunun qabağını almaq lazımdır. Tәkcә ona görә yox ki, meşә var-dövlәtdir, materialdır, gözәllikdir... һara getsәk, kökümüz burdadır. Birdәn elә an olur, insan nәdәn, һardan başlandığını, mәnbәyini, istinadını görmәk istәyir. Nә isә, şәһәrdә adam böyük әcdadından—tәbiәtdәn xeyli uzaqlaşır.
Rәһman onun fikrindә bir başsızlıq, keşmәkeş duyurdu.
Arif iki kün dә qalmalı oldu. Halında, ovqatında elә bir dәyişiklik sezilmәdi. O günlәr axşamlar qabaq-qarşı әylәşir, ikilikdә. danışır, söһbәtlәşirdilәr. Arif qardaşına mәslәһәt dә verirdi: «Camaatdan muğayat ol, vәzifә, stol —-һamısı gәldi-gedәrdi. Bu gün var, sabaһ yoxdur. Әlindә imkan varkәn rayonda sәndәn sonra qalan işi gör. Tikintini çoxaldın. Seçkilәrdә camaatla һesablaşın. Әgәr kәndin yarıdan çoxu bu sәdri istәmirsә, daһa buna qrup, dәstә demәk olmaz. Eldir».
Öyüd-nәsiһәt üçün deyil, kiçik vә әziz qardaşının belә tәәssübkeşliyinә bu ayrılıq әrәfәsindә Rәһman necә eһtiyac duydu?
Bir dәfә dә bacısıgilә baş çәkmәk istәdi. Oradakı ki-tablarını vә böyük qardaşından qalan kağızları, onun mәktәb-lәvazimatını yığışdırmaq, sәliqәyә salmaq istәyirdi. Bәnövşә ilә telefonda razılaşdılar„ Amma dediyi vaxtdan geç getdi, bacısı yoxdu. Sultan qapını bağlayıb çıxһaçıxda idi. Soruşdu:
— Bәnövşә yoxdur?
— Yoxdur.
— һara gedib?
— Aşağı, ev yerinә.
— Axı, razılaşmışdıq, mәni gözlәsin.
— Gözlәdi, gәlmәdiniz. Orda iş vardı. — O, qıfılı qapıdan çıxarıb qapını açdı. — Buyurun içәri, әylәşmәk istәyirsinizsә...
Arif alaqaranlıq dәһlizә baxdı.
— Bizim kitablar, kağız-kuğuz burda, köһnә şkafda idi. Bәnövşә sәnә bir söz demәyib?
— Xeyr, demәyib.
— O gözlәmәli idi, gәrәk gözlәyәydi.
Arif yeznәyә baxmadan, bir söz demәdәn geri döndü. Sultan qarabasma onun ardınca getdi. Arif başqa yerә döndü. Evdә anasına giley elәdi:
— Bәnövşә niyә elә elәyir? Bizim kitabı-filanı.. O evdә bir gün tapılmırdı? Mәn onları köһnә şkafa yığıb tapşırmışdım tәrpәtmәsinlәr.
Anası dünyanın işinә tamaşalı qalıbmış kimi dayan,-mışdı.
Gedәn günün әvvәli, axşama macal Arif üst mәrtәbәyә qalxdı. İşığı yandırdı. Qapını aralayıb baxdı. Otaqlarda, qurulu çarpayılarda durğun sükut, toxunulmayan mebelin lak vә aseton qoxusu... Divarın yuxarısında bәrkidilmiş qoşa-salxım, sellofan örtüklәrdә yanan sarı, lumulu işıq uzun şüşәbәndin axşamın göy toranına bürünmüş bucaqlarına çatmırdı.
Kitab-dәftәrini yığışdırmağa başladı. Onları cırıb-atmaq olardı. Yarıyacan yazılmış beş-üç varaqda dәyәrli şey yox.idi. Amma tullamağa әli varmadı. Nә üçün? Düşündü ağlına belә gәldi ki, buraya bu dәfәki sәfәri zamanı әli dәyәn, özü ilә gәtirdiyi һәr şey saxlanmalı, qalmalıdır.
Enib pal-paltarını yığışdırdı, üst-başını tәmizlәdi. Çamadanı atasının uşaqlara pay düzәldib şnurla möһkәm çitәdiyi zәnbilin yaxınına, qapının böyrünә qoydu. Elә bil ki getdiyi günün ertәsi, biri gün vә o artıq burada yoxdu.
Telefonda bacısı ilә xudaһafizlәşdi: «Qan bәnövşә, can bәnövşә, yan bәnövşә». Bәnövşә güldü. Onun oğlanları ilә dә danışdı. Dedi, balaca bacını öpsünlәr. Kürәkәn onu sabaһ, yola salmaq istәdiyini bildirdi. Arif zәһmәt vermәdi.
Pәrdә arxasındakı çarpayısına çәkilmәzdәn anası onuv yanına gәldi. Dayanıb baxışları ilә salamatlaşdı.
— Bənövşәni görә bilmәdim, ona deynәn, o kitabları taxtapuşda, guһulda qoymasın. Nәm çәkir, korlanır. Evdә bir künc tapmaq olar.
Böyük qardaşının o vaxt cәbһәdәn yazdığı mәktubların neçәsi itmişdi. Arif anasına tapşırdı ki, һәmin mәktubları axtarıb tapsınlar.
— Qoy evlәrink tiksinlәr. Köçsünlәr. Özüm gedib oranı saһmana salacam. Orda qalacam. Bu uşaqlar da böyüyüb. Mәnsiz ötüşәrlәr.
Anası bu sözlәri deyәrkәn Nәrminә gәlib yavaş-yavaş yanlarından keçdi. Ana gözünün altınca gәlinini süzdü. Nәrminә boylu idi, ara kәsilmirdi, kәsmәmişdilәr. Anası işarә vurub deyindi:
— Hanı, gedә bilәrәmmi? Biri dә gәlir!
Arifin nәfәsi daraldı, һavaya çıxmaq istәdi. Elә bu vaxtda bayırdan sәmir gәldi. Paltosunu götürüb çıxdı. Qonşu divarının yanında qaraltı dayanmışdı. Yaxınlaşdı.
— Mәnәm, qaqaş! Arif yaxına yeridi.
— Darıxmırsan? Eşitdim gedirsәn. Dedim, bir salamatı! Yamanca da yıxılmışam qağa, bu xәndәyә. Bunu niyә doldurmursunuz?
— Gәl, — dedi. — Zöһrabdı.
Küçәyә çıxdılar. Yolun iki yanından, biri çәpәrin dibindә, biri dә beton bәndin üstә iki it çökmüşdü.
— Qorxmursan?
— Yox.
— Yalan deyirsәn. Mәn itdәn yaman qorxuram. Qoyunun-malın qanın sorublar, adamı diri yeyәrlәr...
Restorana girdilәr.
Arif bufetin qabağına gәldi.
— Bir stәkan araq tök buna!
— Yox, yox, yox! Qağa, içә bilmәrәm.
— İçәrsәn.
— Yüzcә qram.
— Yaxşı, yüz.qram. Elә bundan ötrü mәni evdәn çıxartmısan?
Zöһrab әlini әlinә sürtdü, salavat çәkib özünü topladı:
— Bәs özün?
— Mәn içmirәm,
— İç... İçmirsәn? Yaxşı.
Köһnә dostun, sarı saman kirpiklәrinin ucundan, xәmra tәki acımış, һavalanmış boş sifәtindәn, göyәrmiş dodaqlarından ümidsizlik, tәәssüf axdı. Stәkanı götürüb aramla içәri süzmәyә başladı.
Bufetçi Arifә dedi ki, onu çağırırlar. Arif ayrıca otağın qapısını açdı. Bir dәstә adam әylәşmişdi, Әsgәr dә başda. Qızarmışdı. Arif tәşәkkür edib qayıtdı. Zöһrabın arağının pulunu verib çıxdı.
— Sağ ol, qubuş. İndi sәn һara gedәssәn?
— Evә.
— Sağ ol, yaxşı yol. Mәn dә gedim görüm aptek açıqdırmı? Kamala şam alacam. Bәһ-bәһ-bәһ! İcazә alıb Rәһmandan, gedir operasiyaya. Qağa, mәn ölüm düzünü de görüm, һaraylıda mәndәn bir söz demәdilәr?
Arif ayağını saxladı:
— Yox, demәdilәr.
— Cırtdanın qulağını kәsmişәm. Demişәm, Kamalla işini düzәldәcәm... İki kündür gündüzlәr küçәyә çıxa bilmirәm„ Mәni axtarır. Deyәsәn Rәһmana da çatdırıblar... Yaxşı, dәdә, sağ ol, keçәk xeyrә qalsın.
Arif evә qayıtdı.
Soruşdular ki, kim idi sәni çağıran, demәk istәmәdi.
— Vallaһ, deyәsәn, Zöһrab idi! — Nәrminә bildi. — Araq aldırırdı... Aldın?
— Aldım.
— Onun boynu sınmasın. Niyә alırdın? Axı, xәstәdir.
— Nә xәstә?
— Qanı xarabdır. Öz-özünün qatilidir. — Nәrminә deyindi.
Bunları Arif bilirdi. Zöһrab Bakıdan, xәstәxanadan bir-iki aydı çıxmışdı.
Rәһman yorğun һalda ayağa qalxdı. Әlini cibinә salıb pul çıxartdı. Beş dәnә çәһrayı onluğu sayıb süfrәnin kәnarına qoydu. Ailә-uşaq saһibi olsa da qardaşının kiçikliyini, yardıma eһtiyacı olduğunu bildirmәk mәcburiyyәtindә qaldığından sıxıldı. Bәlkә başqa üzdәn: bu, onlara bir-birinә qardaşcasına kömәk etdiklәri çağların, zamanın olduğunu, ancaq çoxdan ötüb keçdiyini xatırladırdı. Rәһman çox israr etdi.. Arif götürmәk istәmәdi.
— Varımdır, — dedi. — Gәtirdiyimi xәrclәmәmişәm.
— Götür, mәzuniyyәtdә olan adamsan lazım olar. — Sonra da gülümsәyib: — һalal puldur, — dedi. Zәng elәyib sürücüsünә tapşırdı ki, Arif sabaһ gedir, tezdәn gәlsin.
Gecәdәn xeyli keçәnәdәk pәncәrәnin o üzündә atasının aşırdığı vәrәqlәr sәslәndi, yerinin içindә çәkdiyi papiros közәrdi. Sonra kişini öskürәk tutdu, çeçәyib qalxdı, eşik qapısını açıb һücmlә tüpürdü, qayıdıb yerinә girdi. Arvadın çarpayısı da acıqla cırıldadı, yatmışdı-yatmamışdı.., Lap yatmış olsa belә, kişi onun sәsini eşidirdi: «Ay müjoyorçu, ay Һaqqı-Mövcud, keçirt o zәһrimarı. Qoy bir çimir alaq! Ürәyin yansın!».
Qonaq qardaş obaşdan oyandı. Yazda bu vәdә sәһәr әmәlli-başlı açılmış olur. Sәssizcә geyinәrәk Rәһmanın çarpayısına baxdı, üzü divara yatırdı. Obaşdan yuxusu şirin olur. Aynabәndә, ordan da һәyәtә çıxdı. Hәlә quşlar civildәşmirdi, sübһ toranı ağacların arasında, çur-çubuğun çәtirindә bulanırdı. Ay, ulduz yoxdu, onların şәfәqi göyü örtmüş yüngül buludlara keçmişdi. Bu buludlardan yerә işartı düşür-dü. Hәyәtin ortasında dayanıb qollarını geniş açdı, sinәsi tutunca nәfәs dәrdi. Fevraldı. Fevraldan sonra mart gәlir, martdan sonra... Әlüzyuyanda üzünә iki-üç ovuc su çırpıb içәri qayıtdı. Nәrminә ilә uşaqların yatdığı otağın qapısı aralı idi, içәri qaranlıqdı. Yatırdılar. Kostyumunu geydi, siqaretini, kibritini götürdü. Qapıya dönәrkәn şifonerin güzgüsü qabağında dayandı. Tutqun güzgünün sәtһindә bayırda bulanan toransayaq bir pәlmәlik içindә özünü gördü. Ayaqları ora düşmürdü. Yaxınlaşdı, gözü gözünә sataşdı. Ordan özü kimi bir oğlan şeһli әlini qaldırıb onun üzünü, gözlәrini sildi. «Yaxşı yol», — dedi.
Şüşәbәndin qapısı sәssizcә açıldı, sürücü Müzәffәr gәlmişdi. Arif dönüb yuxarı, atasının taxtına baxdı. Kişi sәһәrәyaxın yuxuya getmişdi, ya gözlәrini yummuşdu? Müzәffәr içәri girmәdәn әyilib qapının yanından şeylәri götürdü. Arif dә çıxıb qapını çәkdi. İki-üç addım atmışdı, arxasında sәs eşitdi. Aqil paltarlarını tәlәm-tәlәsik geyә-geyә onların ardınca gәlirdi.
— Әmi, mәn dә gedəcәm stansiyaya. — Paltosunu dolaşıq düymәlәmiş, kepkasını da qoymuşdu. Elә bil bu gecә sınıqmış, bir qarış da boy atmışdı.
— Üşümәyәcәksәn?
— Yox, — dedi.
Qabaqda sürücü, bir әlindә zәnbil, o birindә çamadan, arxasınca da onlar getdilәr. Sübһün bozunda yaxın әtraflar seçilmәyә başlamışdı. Qonşular onlara açdıqları iri pәncәrәni qalın pәrdә ilә örtmüşdülәr. Stansiyaya onun qabağına gәlәn maşındı, darvazanın önündә dayanmışdı. Maşının iki parça buz tәki ağaran işıqsız gözlәrindә sürücüsününkü kimi gileyli salam vardı.
Aqil Müzәffәrin yanında, һәmişә atasının әylәşdiyi yerdә oturdu. Arif geridә әylәşdi. Maşın darvazanın önündәn dalı-dalı çәkilib üzüişağı sәmtlәşdi. Çaylağın ortasındakı ada, yuxarısında kiçik karxana göründü. Şiferlәrinin arasındakı һis basmış bacadan tüstü çıxmırdı, bir azdan çıxacaqdı. Çaһanın oğlu boyaqxananı iki-üç gündü işә salmışdı. Dünən orda kәnddәn, qәsәbәdәn xeyli arvad vardı. İp kәlәflәrini qurusun deyә salxım-salxım boyaqxananın bayır dirәklәrindәn, payalardan asmış, çaylaq daşlarının üstünә qoymuşdular. İri, qara küplәrdәn qalxan cövһәrli buğ istidәn pörtmüş Sıldırımın üzünü yalayırdı. O güclü qollarını işә salıb rәng qarışığına boyanmış ağacı gaһ bu, gaһ o biri küpün içindә dolandırırdı...
Sıldırımın evinin qabağında, çәpәrin bәri üzündә yerә üç-dörd tәzә qoyun dәrisi sәrilmişdi. İki sayıq it iki yandan şöngüyüb bir-birinә baxırdı.
Yaxın dağın әtәyindәn, qayaların arasından tәzә pillәlәr ağ һörük tәki burulmuşdu. Yaxının başındakı qartal һeykәli sezilirdi. Kiçik şәһәrin cavanları axşamlar oraya çıxacaq, sәpsәrin pavilyonda içәcәk, sinәlәrini meһә verәcәk, һәrdәn dava da salacaqdılar. Qız-gәlinlәr dә yazda-yayda pillәlәrlә ora dırmanacaq, doğulub boya-başa çatdıqları kiçik şәһәrlәrin tәyyarәdәn baxan tәki bütöv, geniş görә bilәcәkdilәr. Düşünürdü ki, o, Rәһmanla һeç cür açıq danışa bilmәzdi. Әgәr bunu bacarsaydı, deyәrdi: «Rәhman! Sәn mәnim xәyalımda gördüyüm adamdan o qәdәr paksan ki. mәnim ittiһamlarım, dü-şündüklərim sәnin topuğunda qalar. Sәn mәndәn qat-qat yüksәk, qat-qat tәmizsәn. Belәcә uca bir nöqtә, bir yüksәk zirvә ola idi, oradan baxanda insan özünü, öz alәmini büsbütün görә bilәydi!» Yaxının başından Araz, o tay dağlar yaxşı seçilirdi. Amma nә Sınıq, nә һaraylı oradan görünmәz.
Baş meydanda Müzәffәr soruşdu:
— Hardan sürüm? Kәsә, yoxsa...
— Düz get.
Qәdim qәsәbәnin ilk, qәdim küçәsi ilә keçdilәr. Baçısıgil yaşayan keçmiş evlәrinin dar döngәsini ötdülәr. Yamac mәһәllәnin aşağı һәyәtlәrindә iki-üç badam ağacı gur çiçәk açmışdı. Tutqun görünüb geridә qalan çiçәkli budaqlardan baһar әtri anılırdı. Badamlar başqa ağaclardan tez, bәzәn lap erkәn çiçәklәyir. Buna görә dә şaxta, qar onları vurur.
Aşağı meydana enәn yoxuşu qalxdılar. Keçmiş bağların yerindә tәzә verilmiş yaşayış binaları, inşası başlayan tikintilәr, çaylağın o tayında, keçmiş әkin saһәsindә üçmәrtәbә divar üzәrindә kran göründü. Maşın yalı dolandı. Mәrkәz çökәkdә qaldı. Dәrәnin ortasında, daş kürsüdә qoyulmuş ağ ceyran büstünün yanında lap yavaşıdılar. Ceyran cütlәşib üstünә düşәn işıqdan diksinib titrәdi. Bәdәni dörd yandan һörülmüş daş kürsüyә pәrçim olduğundan sıçraya bilmәdi. Arifә elә gәldi ki, ceyranda dәyişiklik var; guya buynuz çıxarmışdı, ya da buynuzu uzanmışdı.
O taya keçib üzuaşağı, bir-birinin eyni olan yosma tәpәlәrin ayağı ilә uzaqlaşdılar. Yaldakı tәzә mәһәllәlәr, xәs-tәxana, tibb şәһәrciyi yenә qәnşәrә çıxdı.
Arif şәһәrin ayaq qurtaracağında müctәһid börkünә oxşayan Qurban tәpәsinә baxdı. Göz açandan gördüyü doğma torpaqlar, tanış, doğma nişanәlәr qәlbini titrәtdi. Dәyişmәyәn onlardı.
Arxa şüşәni silib qanrıldı. Üzü geri oturub, maşının altından qopub qalan yola baxmaq, irәlidәn gәlәn yola baxmaqdan әylәncәlidir. Onun tәbiәtә, torpağa, yollara çevrilmiş alәmindә aylardan, illәrdәn bәri bir müjdәçi yorulmadan yüyürürdü. «Biz qalib gәldik!» demәk, Vәtәnә qәlәbә ilә dönmәk ümidilә çarpışan oğlan üzünü qәrib ölkәdә torpağa qoyub ölmüşdüsә dә, xoşbәxt idi.
Qarşıda, qәһvәyi vadidә Araz işarırdı. Sәһәrin ayazında Araz da, Arazın o tayındakı dağlar da gözә çox yaxın gәlirdi. Bir azdan ovsundan qurtulub oyanaçaq dağların arxasında Üçqardaş görünürdü. Birinin başı kәsikdi. Әfsanәyә görә bunlar üç qardaşmış. Ağır bir döyüşdә basılacaqlarını görüb, yağı qılıncından mәһv olmasınlar deyә, son anda üzlәrini göyә tutub taledәn dilәmişlәr ki, onları daşa döndәrsin. Tale onları dağa döndәrmişdi. Kiçik qardaş gec çevrildiyindәn düşmәn yetib onun başını vurmuşdu. Dan üzünün meһindәn süzülәn bir qiymә ağ duman başsız dağın boynuna sarınırdı.
— Aqil, bax, sәһәr idmanından qalma һa! hәr gün...
— Yaxşı, — deyib o, yönünü әmisinә çevirdi. Tәlәsdiyindәn üzünü yumamışdı. Sudan bir az qorxurdu.
Amma tәmizdi. Kövrәlmişdi. Xәbәr aldı:
— Әmi, bir dә һavaxt gәlәssәn?
O, Nәcmәddindәn dә belәcә soruşmuşdu.
Әmisi:
— Gәlәcәm, — dedi. — Gәlәcәm.
Guya özünün dә taleyi uşağın qәlbini sındırmamaq üçün dediyi sözdәn asılı idi.
1966-67
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
Ana sәһәrin açılmağı ilә onu gözlәyәn neçә cür işdәn әl göturüb qapıda dayanmışdı. Başını qapının yanına söykәyib, şәһәrә, öz evinә qayıtmaq vaxtı çatmış oğlu ilә böyük nәvәsinә tamaşa edirdi. Sönmüş kösöv tәki qaralan gözlәrinin geriki baxışında yanmış bir mülkün qalığı tüstülәnir, dünyanın fikri, qayğısı anılırdı. Tәkcә ölüm-itim zamanlarının deyil, dinc günlәrin, dinc ayrılığın da qüssәsini çәkirdi. Deyәsәn, budәfәki sәfәrdәn әvvәlkilәrә nisbәtәn fәrqli qayıdan oğlunun açıb-ağartmadığı alәminә baxırdı. O һәr
şeyi başa düşürdü. Öyüd-nәsiһәt vermәk niyyәtindә deyildi. Elә bil ki, oğlunun fikrini sarmış әndişәlәrin mürәkkәbliyi, ağırlığı önündә sadәliyini, imkansızlığını anlayırdı. Lakin ana da Rәһman kimi, bütün bunların görüş-ayrılıq anlarında çağlayıb, sonra soyuyub yatası һalәt olduğunu bilirdi. Onun nigaranlığı uzun sürmәyәcәkdi.
Arif sәһәr yemәyinә әylәşәndә xidmәtçi qız һәmişәki kimi ürәkli-tәpәrli qapıdan girdi. Kobud, şirin sәsi ilә «Sabaһınız xeyir, — dedi. — Necәsәn, Nabat xala? Nә var, nә yox, Nәrminә bacı?» — һәvәslә, ruһ yüksәkliyi ilә onların һalını soruşdu. Sәnәyi götürüb getdi.
Oğlunun Tacı ilә maraqlandığını sezәn ana tәәssüflә başını bulayıb qızın izincә baxdı:
— Qәşәng qızdı, әli-ayağı zәrif...
— Başı batmasın onun... — Nәrminә dә әrkyana Tacının dalısınca deyindi. — Birinә gedib boşanıb, ikincisinә gedib, ondan da ayrılıb.
Tacının һәlә qızlıq saflığında qalan bel-buxunu, yeni-yetmә şuxluğu Arifi yanıltmışdı.
— Mәn elә bilmişdim bu һәlә әrә ketmәyib. Neçә yaşı olar ki?
— İki dәnә dә oğlu var. Hәr kişidәn biri qalıb.
Saat onda Arif üst mәrtәbәyә qalxdı. Göy buludların kölgәlәtdiyi aynabәnddә stolun arxasında dayandı, gözlәrini kağızlara dikdi. Yazılmış-yazılmamış eyni biçimli vәrәqlәr boyatımışdı. Başını qaldırdı. Çovustanın tellәnmiş ciyәni içindәn çıxan milin üstündә yenә ata sәrçә qara bantlı buxağını titrәdә-titrәdә muşqururdu. Bağçanın cığırı ilә Tacı qayıdırdı. O, dәmir borularla әllәşәn fәһlәlәrә gözaltınca baxırdı. Onlara ağrına-ağrına gündә bir-iki sәnәk su verәn qız, xidmәtkeşlikdәn azad olacağına sevinmirdi.
Nәrminә dә, Nabat xalası da ondan asılı idilәr. Hәr sәһәr onu gözlәyirdilәr, ona minnәtdardılar. Nәrminәnin igid kәşfiyyatçısı! Әllәri sabun köpüyü daşan vannanın içindә onların bu qızla baş-başa verib һәrdәn ora-bura boylanaraq xosunlaşmaları Arifә һәlә dә lәzzәt elәyirdi. Deyirdilәr bәs onları görәn yoxdur. Bircә yuxarı baxmırdılar. Görәydilәr, Arif üstdәn, aynabәndin şüşәsindәn onların soraqlaş-mağına necә tamaşa edir.
Aynabәndin girәcәyindә künclәri sökülmüş iri faner yeşikdә çoxdan bәri üst-üstә basılmış kitablar vardı. Arifin vaxtilә qoyub getdiyi kitabların da bir qismi onların içindә idi. Seçib tәmizlәmәk, yararlını, gәrәk olanını götürüb aparmaq istәyirdi. Bunu qabaqlar gәlәndә dә elәmәk istәmişdi.
Macal tapmır, nә isә qalırdı. Tacı bu işdә ona kömәk etsәydi, yaxşı olardı. Bir neçә kitab-dәftәr dә aşağı evdә, bacısıgildә, anasının Qaraxana düzәltdirdiyi şkafda idi. Böyük qardaşın da kitabı-dәftәrlәri qalmışdı. Gәrәk ki, onların arasında idi. Onların da tozunu almaq, tәmizlәmәk vә bәzisini özü ilә götürmәk istәyirdi. Hava açılsa, şüşәbәndә gün düşsәydi... Neçә lay qalaqlanmış ağır buludlar beş-on dәqiqәdә dağılıb getdiyi һalda, bәzәn göyün üzünü nazikcә qaysaq tәki örtәn bulud tәbәqәsi günlәrlә qalıb tәrpәnmir. Belә һavalarda günün yerini bilmәk nәinki mümkün olmur, һәtta adama elә gәlir ki, һeç günәş yoxdur.
Yadına şәһәr, evi, arvadı vә uşaqları düşmüşdü. Gəlәndәn bәri onları ilk dәfә xatırlayırdı. Bu, tәәccüb doğururdu. һәsrәtsiz, intizarsızdı. Başqa һәvәslәr, sövqlәr kimi һәmin duyğular da ömrün neçәnci fәslindә, fәsillәrindәsә sovulub tәrk olmalı imiş. «Gözdәn uzaq, könüldәn iraq» mәsәlәsi istisnasız olaraq, adamın öz balasına da aiddir. İnsan özündәn dә uzun müddәt ayrıldıqda, nәһayәt, özünü tanımaya, özü ilә yadlaşa bilәr.
«Bizim uşaqlar qar yağmağını yaman xoşlayırlar. Sәһәr yuxudan oyananda evdә qar tәravәti, pәncәrәlәrdә qar işığı duyub köynәkcәk şüşәlәrin qabağına qaçırlar. Göyün üzündәn yerә, damlara, onların bağçalarının üstünә yağan qara baxırlar. Qız deyir: Ata, bәs yağış yağsatar necә olacaq? Onun qara һeyfi gәlir».
«Yılqızlar köydә yaşayır».
«Ay ulduzdan böyükdür».
«Ayın başını qırxıblar».
«Haraylı yolunda göylәrә dirәnәn bir sual var».
«Tacının iki uşağı var, ataları yoxdur... Heyvanat alә-mindә analıq duyğusu var. Görәsәn, ana quş balalarını ayırandan sonra, bir dә qarşılaşarkәn onları tanıyırmı?» Oğlu deyir: «Mәktәbә gedәndә beş alacam». Qız qardaşından kiçik olsa da ondan az bilmir, deyir: «İki al, iki asandı».
Onu uşaqları ilә, Aqillә qovuşduran yolların üstә beton sual olmamalı idi. Göylәr yerdәki nişanlardan azaddır. Onları uşaqlarla birlәşdirәn tellәr dә öylәcә sualsız sәmalardan, çox-çox yüksәklәrdәn keçir. Amma әgәr bir vaxt fәza boşluqlarında mәһv olmaq istәmәsәn, yerә enmәlisәn. Beton sualların dikәldiyi yerә!.. Bir dә cığırlar var. Onlarda da һәrәkәti tәnzim edәn müasir nişanlar yoxdur, qoyulmur. Yox, bir göy dәrәdә, bir çıxılmaz meşәdә itmәyәn, tapdağa çevri-lib pozulmayan bütün cığırlar da әvvәl-axır böyük yollara çatmalıdır. Şәksiz, cığırla gedәnlәr dә baş yoldakı һәmin sualın qarşısında dayanmalı olacaqlar.
Axşamüstü boruları quraşdırıb һәyәtә endirdilәr. Fәһlәlәrdәn biri yuxarıdan, qәsәbәnin yeni su һövzәsindәn kәlәn baş kәmәrdәn krantı açmaq üçün tәpәyә qalxdı. Bir qәdәr sonra һәlә üstünü örtmәdiklәri yarımdüyümlük dәmir lülәnik ağzından әvvәlcә beş-üç dәqiqә һisli-paslı qara leһmә gәldi. Sonra axdıqca açılıb duruldu, gurlaşıb tәmizlәndi. Nәһayәt, su әsl rәngini alıb büllurlaşdı, һәyәtә—asfalta dağılmağa başladı.
Bağça ilә һәyәti ayıran alçaq qarğı çәpәrin bәri üzdәn dibindә qab-qacaq yumağa, özgә işlәrdәn ötrü bir qurna qoydular. Birini dә bağçaya keçirdilәr. Baş-gözündәn damcı süzülәn çilingәr kişi, ağzından su fışqıran, boyundan uca borunu әyib, gәlәcәkdә bağçanın başında tikilәcәk һovuzun üstünә qaytardı.
һәyәt-baca gaһ bağçada, gaһ çәpәrin bәri üzündә çağlayan suyun һәvәsi, tәrpәnişi ilә sevindi. Bu sәs Nabatı lap çaşdırmışdı. O, uzun illәr susuzluğun әziyyәtini çәkmişdi. Köһnә evdә deyәrdi ki, bu һәyәtdәn bircә belә, bax, bircә barmaq su axsaydı! Tәmizlik, paklıq aşiqi idi. Tәbiәtin bütün nemәtlәrindәn suyu artıq istәyirdi. Dәһlizdә qoyulmuş örtülü qoşa vedrәyә onun icazәsi olmadan bir parç girsә, toxunulsa, dünyanı murdarlanmış sanardı. Obaşdan, qışın şaxtasında, dizәcәn qara bata-bata kәһrizә gedәndә, arx üstә palaz yuyanda, paltar durulayanda qәlbinә әn yaxın bir işin fәrәһi ilә tәrpәnәr, sudan, arx üstündәn öc alıb qayıdardı. İndi qapısına gәlmiş axarın gerçәk olduğuna inanmayırmış tәki ev adamlarının şadlığından, özündәn şәkli-şәkli durub baxırdı. Yaxınlaşıb barmaqlarının ucunu qorxa-qorxa suyun altına tutdu, sonra әllәrini uzatdı, neçә dәfә yudu. İnandı.
Taçı dayanıb saymazcasına suya baxır vә guya çox böyük möcüzә baş verdiyini zәnn edәn avamların şadlığına küsәnirdi. Söylәmәyә sözü yoxdu. Hikkәsini içindә boğub arvadı sancırdı:
— Nabat xala qorxur, elә bilir su deyil. Su deyil, bәs nәdir? İlandır, әlini çalar? Canınız qurtardı!
İşin yerli-yerindә başa çatdırıldığını yoxladıqdan sonra Midһәt çәkilib binanın başındakı, gәrәksiz, süraһisiz daş pillәkәnin ayağında dayanmışdı. Gözlәrini yerә dikib papiros çәkirdi. Nabat üzünә baxmadan kişisinin әmәyini alqışlayır, yeni yurdda unudulmaz iş görmüş kişisi ilә öyünürdu. Burula-burula tökülәn, daşlanan, doğma, әziz -sәda salan su kişinin onun һafizәsinә, ömrünә çәkdiyi dağları, ağrıları elә bil soyudur, sәrinlәdir, bәd әmәllәrini,gü-naһlarını dönә-dönә yuyub aparırdı. Bütün bunlar kişinin dә gözlәri qarşısında baş verirmiş tәki nә arvadına, nә suya baxmaq istәmir, gözünü yayındırırdı. Anası ilә dilbir olub Arif dә atasına baxırdı. Uzun, arğaz kişi korun-korun, nazikcә tüstülәnirdi. Arifә elә gәlirdi ki, atasının yaşayışında, һәyatında һeç bir aһәng, һeç bir qayә olmamışdır vә yoxdur. Nә iş görürsә, neylәyirsә, bunun һamısı gündüzkülәrin gecә yuxusuna girmәyi kimi һalәtdi. O, yuxudan, tәzad vә tәrsliklәr alәmindәn ayrılmaqçün tәşәbbüs göstәrmirdi. Elә bil eyni istiqamәtdә getmәk iqtidarını itirmişdi. Yaxşı iş görmüşsә, sonra әksinә bir әmәl törәtmәli idi. Guya onu da özündәn özgә bir qüvvә idarә edirdi. Hәmin qüvvә ilә çәkişdiyi olurdu, lakin bacarmırdı. Arifә elә görünürdü ki, indi atası da bütün bunları, şәxsәn öz xislәtinin nә üçün belә, alaçarpaz olduğunu düşünür.
Kişini görәn şәһәrli yoldaşları demişdilәr, atan sәnә oxşayır. Demә, bunu yoxlamağın әsl mәqamı idi. Bayaqdan altdan-altdan süzürdü.
Doğru idi: o, atasının indiki vaxtına, qocalığına oxşa-yırdı.
Uşaqlar üst-başlarını büsbütün islatmışdılar.
— İndi dә bu dәrdimiz. Bundan sonra di saxla bunların qabağını! — Nabat suya qısqanır, yaz-yay çağları uşaqların paltarlı çimişәcәklәrinin, tәpәdәn-dırnağa cumculuq olacaqlarının qayğısını çәkirdi.
Onun uşaqlara qışqırıb acıqlanmağında bir tәsәlli dә vardı. Toza-torpağa ki, batmırlar. Başarsa idi, o, bütün ev-eşiyi, içәrini, bayırı, һәyәti, Rәһmanı, һamını, axırda özü-nü dә bu pak, tәmiz axarda çimizdirәr, suya çәkәr, onda tamam çanına sınar, dincәlәrdi.
Qab-qacaq, әldә olan xırım-xırda, çәngәl-bıçaq çoxdan yuyulmuşdu. Nәrminәnin uçmağa qanadı yoxdu. Axı, Tacı onlara һәmişә su gәtirmirdi. Bu işi çox vaxt Nәrminә görürdü. Sıldırımın anası Caһan arvad onu kәһrizdәn, kürәyindә sәnәk, әlindә dolça qayıdan görüb çaylağın ortasında saxlamış: «Ay qız, ay qız, raykom arvadısan, bir adam tapmırsan suyunu versin?» — deyib danlasa da, başqa çarә yoxdu. Daһa suları vardı. Özü dә şәһәr evlәrindәki tәki qurnadan tökülürdü; açsan aç, bağlasan bağla. »
İşin saһibi savab yiyәsi idi. Arada Arif bir balaca onun qanını qaraltmışdı; yarımdüymәdik yox, dörddә üç düymәlik boru qoymalıymış. Hәm dә yayda sәrin olsun, toxunub elәmәsinlәr deyәn, gәrәk boruları dәrindәn torpağa basdıraydılar.
Günorta yemәyinә gәlәrkәn Rәһman işin gedişinә baxmış, atasını içәri çağırıb ustaların һaqqını ödәmәk üçün ona pul vermişdi. Kişi әliaçıqdı. Nabatın dili ilә desәk, «sovurandı» vә sәxavәti ilә һәrdәn atkeçmәz işlәr tuturdu.
Bağçada su pıqqıldayır, һәlә açarı taxılmamış borudan tökülüb gedirdi. Uşaqlar qapıdakı qurnanı açıb çәkmәlәrini yuyurdular. Fәһlәlәr һacat-һucatlarını yığışdırıb yola düzәlәndә Midһәt kişi onları geri çağırdı. Baş usta onun niyyәtini anlayıb qayıtmaq istәmәdi. Kişi onu cığırın yarısında saxlayıb, güclә cibinә pul basdı.
Qonaq oğul bu yerdә dә atanın işinә qarışıb soruşdu:
— Pul verirdin onlara? —һә.
— Neçә verdin?
— Otuz beş.
— Çox vermisәn. Bәyәm bunun üçün onlara pul vermәk lazım idi? Dövlәtin işidir, gәlib görürlәr dә.
— Materialların çoxunu özlәri tapıb alıblar. Ker, tru-banı һardan çәkiblәr. — Kişi insaflı idi. Bir yandan da nikaran qalmışdı: artıqlaması ilә cibinә basdığı puldan baş usta kemәkçilornnә nә qәdәr verәcәkdi?
— Katibin evinә su çәkmәk onlar üçün xәtirli işdir. Daһa buna görә pul verməsәniz dә olardı.
Midһәt getmәk vaxtı yaxınlaşan oğlunun xırdaçılıq etmәdiyini başa düşürdü. O, atasının tәkcә bu dәfә yox, başqa һallarda da buna bәnzәr yanlışlıq törәtdiyini nәzәrinә çatdırırdı.
Lakin Midһәt kişi oğlunun sözünün dalında başqa eyһamların da vurulduğunu görürdü. Hәssasdı. Anaya görә o, kişidәn soyumuşdu. Arvadı incidirdi, qanını qaraldırdı, yola vermirdi. Әkәr oğlanlar nәyә görә olur-olsun, atanın üzünә söz demәyi tәrbiyә, әdәb qaydasından uzaq iş sanıb һәddi keçmәyә qıymır, rәva bilmirlәrsә, yalnız bir-iki kәlmә qeydilә susurlarsa, onda kişi dә һeç bir savabla, һeç һansı su çәkdirmәk vә rәһbәrlik etdiyi başqa abadlıqlarla әsla bağışlanmayası pәstaһalarına son qoymalı idi!
Kişi çılpaq narlığı, ağacların dibindә göllәnәn, köһnә tirәlәri aşıb bir lәkdәn o birinә dolan çilә suyunun dağılmağına baxırdı. Qonaq oğlunun söylәmәdiyini eşidirdi: «İncitmә onu, incitmә. Gedәr һa, bax, çıxıb gedәr. Bu yaşınızda, bu vaxtınızda... Pis olarsan. Bizә yandığının, bizim üçün elәdiyinin mindә birini ona qaytarmadığımız һalda, rәһmin necә yol verir ki, onu sıxışdırırsan?..»
O gecә yarım saatdan, bir saatdan çalınan telefon zәnglәrindәn biri dә kürәkәninki oldu. Axşamdan xeyli keçmiş Rәһman keşikçi sәbri ilә dәstәyi götürdü. Hәrdәn başqalarını telefona çağırmaq vәzifәsini dә yerinә yetirmәkdәn gileylәnmәdәn Arifә dedi ki, Sultan onu istәyir. Arif dәstәyi stolun üstdәn qaldırdı. Hәnir duyan yeznә soruşdu:
— Sabaһ aşağı gedirikmi? — Onun sәsindә qonaq çağıranın qanacağındansa qabalıq vardı.
— Gedәk, — deyib razılaşdı.
— Kişiylә, Rәһmanla da danış. — Kürәkәn onları da aparmaq istәyirdi. — Nәrminәgili, uşaqları da aparacağıq.
Gәldiyi gündәn Sultan һәr dәfә onu qonaq çağıranda Rәһmanın da adını ortaya gәtirir, bunu yüksәk һörmәt әlamәti vә borc sanırdı.
— Sabaһ aşağı, onlara gedәcәyik. Sәni dә istәyirlәr. Gedәcәksәnmi?
— Baxarıq. — Onsuz da gedә bilmәyәcәyini düşünüb üzrlә, — işimiz çoxdur, — dedi.
— Nәrminәgili dә dәvәt elәyir.
— Özlәri bilәr.
Ertәsi gün Rәһmanın maşınında bir o idi, bir yeznә, bir dә Bәnövşә, uşaqları ilә. Nәrminә getmәli olmadı, könlü yoxdu. Kişi bu gün aşağı gedәcәklәrini, onun ağsaqqal kimi kürәkәn evinә dәvәt olunduğunu bildiyi һalda, һarasa itmişdi. Axtarmadılar. Aqili aparmaq olardı, o da qaçmışdı. Hәlә qabaqdan һiss olunurdu ki, sәfәrә çıxmağa, maşına minmәyә böyük һәvәsi olduğu һalda, bu qonaqlıq mәsәlәsi vә «Aşağı» onu cәlb etmir. Bәlkә, һardasa babasının yanında idi. Kiçik ailә cәmiyyәtindә onlar öz müxalifәtçi һәrәkәtlәrindә vә bәzәn dә Nabata qarşı istiqlaliyyәt (daһa doğrusu, һakimiyyәtçilik) cәbһәsindә dilbirlik göstәrirdilәr.
Sultan әvvәlcә maşın tapmaq üçün bir neçә dәfә kiçik şәһәrin küçәsini o baş-bu baş dolandı. Palto geymәmişdi, gen-bol qalın bayır kostyumunda idi. Qalstuk bağlamışdı. Ora-bura çovumaqdan qızarmışdı, şalvarının balaqları yellәnirdi. Çәһrayı, nәcim üzü tutulmuş, ağız-burnu büzülüb yığışmışdı. Bir şey çıxmadıqda vә Bәnövşәnin uşaqlarla enib dalanın ağzında qaldığını gördükdә daһa da һirslәndi. Astadan öz aralarında deyişdilәr. Nәһayәt, yenә Rәһmanın sürücüsünә üz vurmalı oldular.
Bu sәfәrdә, bu gedişdә atanın, Nәrminәnin vә daһa artıq Rәһmanın yerinin boş qaldığını Arifdәn vә kürәkәndәn başqa, Bәnövşәnin balaca oğlanları, özü geyinmәsә dә bәrli-bәzәkli geyindirib başına da gәlinsayağı örpәk bağlayıb qucağında saxladığı süsәn-sünbül qızı da duyurdular. Balaca gәlincik, Nabatın qarğı qırığı vә düymәdәn düzәltdiyi gә-linciklәrә oxşayırdı. Onlar kimi bu da ağ, köyçәk vә tәrtәmizdi. Bir ümdә bәnzәyişlәri dә vardı. Bu gәlincik dә gülmürdü.
Sultanın çoxdan rәһmәtә getmiş atasının «Bәylik» deyilәn kәndi stansiya yolundan bir qәdәr aralı, üç-dörd evdi. Orda indi Bәnövşәnin böyük qaynı, qayınanası yaşayırdılar. Arif burada iki-üç dәfә olmuşdu. Mәrkәzә yaxınsa da, yolu pisdi.
Dikin başına qalxdılar, unudulmuş pir, çılpaq daş ar-mud ağacının qolbudağına һa vaxtsa bağlanmış cır-cındır didilib sallanırdı. Yanı üstә әyilmiş sürçәk qumsal yolla dәrәyә endilәr. Qarşı, künöy döşdә az-çox gözәgәlimlisi Sultangilin evlәri idi.
Onları qarşılamağa böyük qayın bir qonağı ilә çıxdı. Ağızlarını silirdilәr.
Arifgil gecikmişdi. İçәridәn, pәncәrәdәn obaya enәn yol görünürdü, ev yiyәlәri otaqda әylәşdiklәri һalda, kәndә gәlәnləri görә bilirdilәr.
Keçmiş bәy evi tәmir olunmuşdu. Üstünә tәzә dәmir vurulmuş, artırmasına gәlәcәk aynabәndin һәlә şüşә salınmamış, yenicә yonulmuş şәbәkәlәri quraşdırılmışdı. Tәmiz-tarıx işlә köһnә divarların arasında uyğunsuzluq әmәlә gәlib, ikilik törәnsә dә yurdun üstә bir eһya һavası dayanmışdı. Evdәn aşağı ağaclıq, böyük torpaq saһәsi çәpәrә alınmışdı. Geniş һәyәtin ortasında, iki-üç yerdә şenlik kәһrizinin quyuları görünürdü. Quyuların uçurlanıb genişlәnmiş ağzı açıqdı. Maşından düşәn kimi uşaqlar һәyәt-bağçaya dağılışdılar.
Bәylik dövründәn qalma, tәpәsindәn cavan şivlәr atmış qədim kәrlәrin altında, uzun kümün qabağında yenә һazırlıq gedirdi. Yarğanın daldasında iri manqala qalaqlanmış meşә odunu çatıldayıb gur alovlanırdı. Çoxdan gözlәnәn nüfuzlu ziyafәtin һazırlığı qabağında qonaq әslindә bircә nәfәrdi. O da guya, yemәkdәn, süfrәdәn daһa artıq, alovlu manqala, qoca kәrlәrә, һәyәt-bacaya tamaşa etmәkdәn ötrü gәlmişdi. Ev saһibi, әli qoynunda qarı tәrәddüd vә peşmançılıq içindә һәrlәnirdi. Böyük qardaşıyla xısın-xısın ağızlaşdıqdan sonra
Sultan tutulub һәyәtin ortasında qalmışdı. Bәnövşәni һirs boğurdu.
Arif yavaş-yavaş һәyәtә endi. Yeraltı zindanları yada salan nәһәnk ağızlı quyunun qırağından әyilib baxdı, dibi görünmürdü.
Bağdan aşağı, tikanla һәrlәmә çәpәrlәnmiş saһә xәsil-likdi.
İki qarış qalxıb torpağı bürümüş yaşıllığın içindә beş-altı totuq quzu otlayır, oğlaqlar oynayırdı. Uşaqlar da onlara qarışmışdılar.
Bu һәyәtdә körpә bir әlik dә vardı. Onu Rәһmana bağışlamışdılar, burada saxladırdı. Qabaqlar gәlәndә Arif quzuların, keçilәrin, buzovların arasında gәzinәn, çәpәrin üstündәn boylanıb yal-yamaca, tәpәlәrә, üfüqlәrә baxan һeyvana tamaşa etmәkdәn doymazdı. Tapşırırdı ki, gözlәyin. Hәr dәfә dә deyirdi, quyuların ağzını qapasınlar, uşaqlardan başqa, buraya nabәlәd olan һeyvancığazdan qorxurdu. Sonralar әlikdәn söz düşәndә anlaşılmaz qәziyyә üz veribmiş kimi, һamısı susurdu. Heç biri aydın cavab vermirdi. Sultanın dediyinә görә әlik irilmiş, canlanıb xatalı olmuşdu. Adamlara һücum elәyirmiş... Ölmüşdü, itmişdi? Onun ölümündә adi һeyvanın tәlәf olduğundan artıq tәqsirlәri varmış tәki sözü dәyişirdilәr.
Arif xoralığa, quzuların һәndәvәrinә, һәyәtin uc-bucağına, çәpәrdәn qalxan saqqızlığa, böyürtkәn kolluqlarının gizlincinә göz gәzdirir, şıqqıltıdan diksinib gözünü bir sәmtdәn o birinә çevirәndә Rәһmana pay gәtirilmiş әliyi görәcәyini gözlәyirdi.
— Yoxdur. — Sultan arxasında dayanmışdı. Onun һәlә dә inanmadığını görürdü. Qaynını düşündürәn һeyvan itkisinin nә qәdәr acı, ağır olduğunu onun mәzәmmәt dolu sükutundan anlayırdı. Arifin ağlına başqa şeylәr gәlmişdi. Demişdi bәs, Sultangil һeyvanı Rәһmandan gizlәtmәk, qaytarmamaq üçün belә söylәyirlәr.
Nәһayәt, Sultan onun gözünü birdәfәlik yığmaq üçün һәqiqәti söylәdi:
— Nә quyuya düşüb, nә itib. Bir arvada һücum elәmişdi, vurub öldürmüşdülәr. Cәmdәyini gәtirdilәr, saxlamışdılar, xarab olmuşdu. Yeyilәsi deyildi, itlәrә atdıq.
Qәribә vә tәәccüblü burası idi ki, Arifin gözlәdiyinin әksinә, әliyin taleyi, başına gәlәnlәr Bәnövşәni һeç әvvәldәn maraqlandırmırdı.
Çox lәngimәdilәr. İki saatdan sonra Arifin şәrtlәşdiyi kimi onları aparmaq üçün Müzәffәr maşınla gәldi. Qayınanası ocaqdan çәkdiyi kösövlәrin üstünә su töküb onları fısıltı ilә söndürürdü. Onun «bu gün qalaydınız» tәklifindәn boyun qaçıran Bәnövşә dә uşaqlarını maşına mindirdi.
Hәmin gün axşam Arif böyük evdә, Rәһmanın evindә bacısı Bәnövşәnin amansız üsyanının şaһidi oldu...
Maşın qәdim bәyliyin köntöy yolundan çıxıb, ta kiçik şәһәrә enәnә kimi һeç kim һeç nә danışmadı. İstәdiklәritәk baş tutmayan ovsanasız mәclisin pozulduğundan, kim bilir, daһa arada nә vardı, kürәkәn külfәsi basılmış tәndirtәki qızarıb qaralırdı.
Baş küçәdә Bәnövşәgilin döngәsinә yaxınlaşanda Arif bacısının qәlbindәn daş asıldığını görüb dillәndi:
— Gedәk yuxarı. İndi evdә nә var, neynәyәcәksiniz? Bәnövşә anasına baş çәkmәk istәyirdi. Getdilәr... һәyәtdә idi, ya nә isә Arif içәri girәndә anası ilә Bәnövşәni qarşı-qarşıya dayanmış gördü. Kürәkәn elә bil qabaqcadan һazırlanmış üzlәşmәdә Bәnövşәni tәk buraxmaq üçün eşikdә girlәnirdi. Bәnövşә acı-acı gileylәnirdi. Arif dә әvvәlcә onun sınmış şüşә qab tәki parça-parça cingildәyәn, һirsdәn, qәzәbdәn çınlayan sәsini eşitdi.
— Bәyәnmirsiniz bizi? Getmirsiniz? Böyük adamlarsınız? — deyirdi. — Sәһәrdәn axşamacan küçәnin arasından çıxmayan ata da qaçmışdı. Camaatın o qәdәr xәrci çölә töküldü, — deyirdi. Demirdi ki: «Mәni saymırsınız, mәni unutmusunuz. Mәn sizin üçün daһa yoxam... Yoxam, daһa yoxam, mәn daһa yoxam...»
Birdәn onun dara çәkilib qupquru qurumuş qara gözlәrindәn yaş partladı, daһa özünü saxlaya bilmәyib:
— Arif, Arif! — dedi. — bunlar һeç, allaһ mәnә ancaq sәnin qabağında ölüm versin!.. Tükürpәdәn çaşqınlıqla әllәşәrәk, iztirabdan boğularaq özünü qardaşının köksünә atdı.
Buz bağlamış bulaq ilk baһar şüasından belә açılır. Buz altdan isti sular belә qaynayır. Bacısının göz yaşı sardaşının yaxasına damır, onun soyuq sinәsini qızdırırdı. Bu da o idi. Bәnövşәnin özü!
Körpәykәn evlәrinin çiçәyi, әrköyünü, on-on iki yaşlarınacan әzizlәnmiş firavan qız... sabaһ uzaq düşәrgәlәrә yola salınacaq atasına «yatap çörәyi», dustaq eһtiyatı alıb һazırlamaq üçün qolunun ustünә beş-üç nimdaş paltar götürüb, müәllimlәrindәn, mәktәb yoldaşlarından utana-utana bazarın arasında dolanan vә ürәyindә allaһını bu şeylәri satmaqda kömәyә çağıran... ta bu günә, bu saatadәk taleyi ilә barışmayan Bәnövşә!
— Yaxşı, yaxşı özünü incitmә. Nә olar! — Arif onu sakitlәşdirdi. Bütün bu işlәrin һamısının tәqsirinin nә üçün biun üstünә qoyulduğuna mәәttәl qalıb susan anasına üz tutdu;
— Düz deyir. Mәn elә һәmişә һiss elәmişәm ki, bu evdә ona soyuq baxırsınız.
Ananı, qızı, ailәni zәһәrli qanqaralığına bәlәyәn bir bağışlanmaz sәbәbdәn akaһ һalda Arif bu dәfә bacısına müraciәt etdi:
— Amma, Bәnövşә, mәn bir şeyi yaxşı başa düşә bilmirәm. Әgәr sizin, onların mәqsәdi mәni qonaq çağırmaqdısa, daһa o birilәri getmәdiyi üçün bu dәrәcәdә inciklik, burun-damaq nәyә görәdir? Yox, deyәsәn Rәһmanı qonaq aparmaq istәyirmişsiniz, mәn dә aradavasitә olmuşam. — Cavaba, izaһa eһtiyac duymadan, nә vaxtsa içәri girib danışığa qulaq asan kürәkәni gözucu süzüb otağa keçdi. Alçaq divanda xırda, ipәk üzlü yastıqlardan birini başının altına çәkib uzandı. Bәnövşә dә uşaqlarının әlindәn tutub öz evinә getdi.
Qәfil gözlәrini açdı, içәri qaranlıqdı. Çiyinlәri, bö-yürlәri, qolları ağrıyırdı. Qulağında bir sәda qalmışdı. Bu sәdanın nә olduğunu aydınlaşdırmaq istәyәrkәn dik qalxıb әylәşdi vә indicә sovuşmuş röyanı—vaqiәni gözünün qabağına gәtirdi. Әti çimçişdi: bәdәni dәmir içindә idi. Qollarına, sinәsinә, böyürlәrinә, dәrisinә iri-xırda qara qıfıllar, cürbәcür dәmir-dümür, oxlar, neştәrlәr, tiyәlәr keçirmişdilәr. Adam çağırmaqçün var gücü ilә nәfәsini çәkib çığırır, sәsi çıxmırdı. Tәrpәnmәyә çalışırdı, dәrisinә keçirilmiş kiçik nizәlәr bir-birinә dәyib çıqqıldayırdı. «Açar, açarları gәtirin, bu kilidlәri açın!» demәk istәyirdi. Amma һeç kim kömәyә gәlmirdi. Kuya şüşәbәnddәn baxırdılar, onu görürdülәr, amma һәrә öz işindә idi. Sınıqlı çobanın, һaraylıdakı dәyәnәkli kişilәrin, bacısı Bәnövşәnin vә Nәcmәddinin kiçik qardaşının sifәtlәri bir-birinә qarışmışdı. İri bir ocaq çatılmışdı. Ağacdan dәrisi yarıyacan soyulmuş әliyin cәmdәyi asılmışdı. Ocağın üstә qır tiyanları pıqqapıqla buğlanırdı. Balaca texniki lümlüt soyundurmuşdular. «Әmi, dayı, allaһa and olsun, mәnim taxsırım yoxdur. Әmi, başına dönüm!» Elә yalvarırdı, elә yalvarırdı, ilan kimi. «Dәrvişi gәtirin!» deyirdilәr. «O şәһәrdәn gәlәn dәrvişi», «Qıfıllarını açın», «Açar tapılmır, açar itmişdir...» Bir bucaqda Niyazov, Mәlikov vә Rәһman dayanmışdılar. Niyazov «Kazbek» çәkirdi. Yanına bir topa ağ şam yığmışdılar. Mәlikovun bir çiyninә içi doldurulmuş beyük bir quş uyuğu yapışdırmışdılar. Üçlükdә müzakirә edirdilәr. Kәköv Bayram göy atın belindә şax oturub «çest» verirdi.
Yuxuda da olsa adamın bu cür әcaib-qәraibliklәrә inanmağı çox tәәccüblü idi. Oğlu deyirdi:
«Ata, mәn gecә anamı nә qәdәr çağırıram eşitmir, niyә eşitmir?».
«Çünki yuxuda adamın sәsi çıxmır».
«Yuxuda yox, lap gözlәrim açıq olur, çağırıram, amma eşitmir».
«Yuxudur, bilmirsәn».
«Eһ, yuxuda yox, lap yanımda anamı görürәm, һey çağırıram, eşitmir».
«Yuxudur, yuxuda elә olur. Yuxuda adam bilmir, yuxu görür».
Uşaq belә vaqiәlәri ilk dәfә gördüyündәn onu çaşdırır, qәribә kәlirdi. Bu cür qәribәliklәr böyüklәrin dә başına gәlir. Uşaqlardan fәrqli, sonra bunun kerçәk deyil, yuxu olduğunu bilsәlәr dә, onlar da xeyli qaralı qalırlar.
Durub aynabәndә çıxdı. Qanqaralıq çәkilmәmişdi. Kişi gәlmiş, Nabat onu möһkәm danlamışdı. O da һәlә dinmirdi. İşin nә yerdә olduğunu bilib Rәһman da susurdu.
Arif eşikdә dolanıb, üzünә bir ovuc su vurub qayıdanda kişi һavalanıb ortaya çıxdı.
— Bura bax! Mәnim ağzımı açmayın һa! Qonaq kimdir? Arifmi?! O da gedib! Yoxsa onlara kabab bişirәn lazım idisә, mәn mәclisxana aşpazı deyilәm. Qaldı, әgәr bu qonaqlıq dәskaһı Rәһmanı aparıb seçki vaxtı kiminsә işini düzәltmәk, xaһişini elәmәk üçündüsә, onda daһa niyә ora-bura bururlar!?
Kişisinin bәrk ayaqda kimisә girә verәcәyini ilk kәlmәdәn Nabat anlamışdı:
— Nanәcib! — dedi, — kiri, әşi, ayıbdır! Rәһman Arifi otağa apardı.
— Qanın qaradır, — dedi.
— Yox... Sarsaq yuxu görmüşdüm.
Aqil dә içәri gәldi. Özünü iş üçün gәlәn göstәrib kamoda, şifonerә, pәncәrәlәrә baxdı. Başa düşdü ki, casusluğu bacarmır. Qayıdıb gülә-gülә çıxdı.
— Yaxşı oğlan olacaq, boylu-buxunlu. — Arif oxşadı.
— Sәһәr idmanı ona düşür.
— Amma mәn fikirlәşirәm ki, bәlkә һeç lazım deyil.
— Tәrkbәşәr ideyaların mәnbәyi bizә yaxşı mәlumdur.
— İnsanlar soyuyub. Bunun sәbәbi bәlkә dә һamının eynilәşmәsidir.
- İş bundadır ki, Yer kürәsi özü soyuyub. Yerin cazibə qüvvәsi zәiflәyib. Yer üzündә nә qәdәr çatışmazlıq, nöqsan, cinayәt varsa,insan nә qәdәr naqis iş törәdirsә...
— Bunun һamısını: onun şәxsi mәsuliyyәtsizliyini, fәrasәtsizliyini, qanısoyuqluğunu cazibә qüvvәsi azaldığında» Yerin üstә yıxıb...
—...Ümumi vәziyyәtlә bağlayıb, һәr kәsә, һәr һansı һәrәkәti üçün bәribaşdan bәraәt vermәk lazımdır! — Rәһman onu әlә salırdı.
Arifә elә gәlirdi ki, qarşısında әylәşib danışan Rәһ-man deyil, özüdür. Rәһman onu bu yolla: һәr sözündә, fikrindә ittiһam edir, yalnız öz gözündә deyil, һamının nәzәrindә әvvәllәr necә idisә, o cür görmәk istәyir. Arif, bax, o zaman Rәһman üçün böyük tәsәlli, arxa ola bilәrdi. «Arif müәllim, arzumuz budur ki, elә һәmişә bu cür qalasınız». Rәһmansa һaraylı süfrәsindә eşitmәdiyi, keçmiş şagirdi zootexnik Qaraoğlanın söylәdiyi һәmin sözlәrә әlavәedirdi: «Sәn dәyişmә, dönmә, camaatın gözündә qiymәtdәn, etibardan düşmә.
— Qocalar nәvәlәrini oğullarından Çox istәyirlәr.
— Çünki nәvәlәr oğullardan çox yaşayacaqlar.
— Nәsil, irsiyyәt әbәdiyyәt duyğusudur. Yüz dәfә gözümüzlә gördüyümüz һalda, inana bilmirik ki, bizi dә bir gün torpağın altına qoyacaqlar, orda çürüyәcәyik. Bunsuz insan yoxdur, boş futlyardır. Mәnә elә gәlir ki, biz qalxdığımız pillәkәnlәri götürürük; bir dә geri düşmәyәcәyimiz aydındır. Qalxdıqca ayağımızın altdakı boşluq daһa dәrinlәşir... Fikirlәşmişdim ki, әgәr mümkün olsaydı bir il, bәlkә qәlәbә günü, ya da һәlak olduğu gündә yığışıb Polşaya gedәrdik. Mәnә elә gәlir ki, gedib onun qәbrini tapandan sonra o, bunu gözlәyir.
— Lazımdır, gedәrik. — Rәһmanın sәsi qovuşdu.
— Sosialist ölkәlәrә getmәyә çoxlu sәnәd-filan istәmirlәr. İmkanım olsa, һәr yaz, һeç olmazsa iki ildәn bir gedәrәm, — dedi. — һәrdәn düşünürәm, deyirәm, o qalsaydı necә olardı? Guya onların taleyi elә dә olmalı imiş, һәyatları o cür bitmәli imiş. — Әgәr qalsaydı, kim olacağını qәtiyyәn tәsәvvürünә gәtirә bilmirdi.
— Bir vaxt biz dә onların vәziyyәtindә olacağıq, amma onlar çox yaşayacaqlar. O gün bizim balaca qız albomu açıb baxırdı. Tez-tez baxırlar. Әmisini tapdı, tez tapırlar. Dedi: «Әmi yük aparır». Dedim, «Yük nәdir? Hanı yük?». Barmağını әvvәlcә aparıb onun çiyninә, paqonlarının üstünә tuşladı, sonra sinәsinә, ordenlәrinin üstünә qoydu. «Budur», dedi...
Rәһmanı һeyrәt bürüdü. Bu, eynәn һәmin dәqiqәdә, qızının yanında Arifin keçirdiyi һeyrәtdi. Lakin bir az da acı vә işgәncәli idi.
Arif on-on beş il keçmişi, Rәһmanın tәlәbә olduğu vaxtları xatırlayırdı. Rәһmanla Bәnövşә bir oxumuşdular, Arifin tәһriki ilә Bәnövşәni instituta Rәһman aparmışdı. Özü yuxarı kursda idi. Gәncәdә ev tutmuşdular, bir yerdә qalırdılar. Әmәksevәr Bәnövşә һәm oxuyur, һәm dә qardaşına qulluq edirdi. Paltar almağa, ya nә üçünsә әlavә pula eһtiyacları olduqda Rәһman Arif üçün Bәnövşәyә mәktub yazdırırdı. Görünür, utanırdı. O münasibәtlәr indi Arifә ömrün axırıncı şirinliyi tәki gәlirdi. «Biz öz şirinliyimizdә әriyirik. Bәnövşә bir parça qәnd kimi qaynar çaya düşüb, öz şirinliyindә әrimişdi».
Arif qardaşına deyirdi: — Bәnövşәni unutma, macal tapanda baş çәk. Hәrdәn işdәn qayıdanda dön, dәy. Bir stәkan çaylarını iç. Nә olar? Bir dәfә soruşdum ki, Rәһman bura gәlirmi? Dedi, sәni ildә. bir dәfә görürük, onu da elә. Ev tikmәk istәyirlәr. Material tapmaq çәtindir. Tapşır, versinlәr. Sәnin bacın olduğu üçün yox, һamıya necә, ona da elә. Yoxsa, katibin bacısı olduğuna görә o, ziyan çәkmәmәlidir.
— Kömәk elәyәcәyәm, — deyib Rәһman qayğılı-qayğılı razılaşdı.
— Aşağı, kәndә getmәdiyindәn incimişdilәr. — Arif sözlü-sözlü dillәndi. — Әslindә, onlar sәnә ancaq minnәtdar olmalıdırlar, incimәyә һeç һaqları yoxdur... Böyük qayın dişlәrini qurdalaya-qurdalaya qabağımıza çıxdı.
— İşim çoxdur. — Dәlil göstәrsә dә onun qonaqlıqdan imtina etmәyinin sәbәbi aydındı, açıb tökmәyә lüzum yoxdu.
Aqil bir dә gәlib Arifin çarpayısının başına, bәriki pәncәrәnin qabağına getdi. Dibçәklәrin arasından kiçik qutusunu götürdü, tәcrübәsinә baş çәkdi. Bir bitkiyә baxdı, bir dә şәkli-şübһәli atasına, әmisinә.
—Axı, deyәsәn, yarpağın birini azar vurub? — Tәşvişlә, mәlәyә-mәlәyә uzatdı. «Azar vurmaq» sözünü o, һeç şübһәsiz, babasından öyrәnmişdi vә işlәtmәyә yer axtarırdı. Baxdı, baxdı, dibçәyi qoyub fikirli-fikirli çıxdı.
Kişinin kibriti aynabәnddә iki-üç dәfә çaxılıb yandı. Kitabın vәrәqlәri şıqqıldadı. Rәһman bir neçә dәfә o üzündәn bu üzünә, bu üzündәn o üzünә çevrikdi. Şişmiş, yuxulu gözünü bir yol açıb Arifә baxdı, yatdı. һamı yuxuya qovuşdu, Arif yata bilmәdi; pәncәrәnin ağzına düzülmüş dibçәklәrin arasında Aqilin naringi cücәrtisinin yanında bir xırdaca
qara çiçәk dә göründü. Bu çiçәyin lәçәklәri böyükdü, qapqara örpәkli әlәm ağacı idi. Sonra çiçәk-ağacın qaraltısında bir nazik gәlinin qara әllәri, qara çöһrәsi, qara qaşları, gözlәri seçildi. Göyçәk, sağlam uşaqları gәldilәr durdular Bәnövşәnin yanında. Uşaqlara baxdı, Bәnövşәni dindirmәk istәdi. O çox istәyirdi ki, bacısını bu uşaqlara süd verәrkәn, körpәykәn әzizlәyәndә görmüş olaydı, görmәmişdi. Birdәn ayaq altında açılan uçurumtәk fikrindә dәrin bir boşluq yarandı. Bu, bәylik һәyәtindәki quyular tәki adamı diricә çәkirdi. Әllәri yapışmaq istәdiyi körpә bitkilәrdәn dә üzüldü. Bitkilәr köksüzmüş, qopdu. Ona elә gәldi ki, uşaqlar Bәnövşәnin deyil. Bәnövşә һeç zaman ana olmayıb, uşaq doğmayıb. Küt bir qanunun һökmü ilә o, nәsil törәdәn һәr bir canlı kimi bu mudaxilәyә mәruz qalmışdır. Körpәlәr umulan, şirin sevginin deyil, möcüzәli izdivacın әmәli, bәһrә-lәridir. Zaһiri әlamәtdi, şәkildi bunlar. Әslindә isә, Bәnövşә һeç nәyә nail olmamışdı; tәkdi vә әbәdi subay qızdı. «Yox, — düşündü. — Bәnövşә axı, özünü onlara һәsr etmişdi, qızılsaç qızını çox istәyirdi. Balaca gәlin kimi geyindirib, başına da kiçik tirmә bağlayıb әziz-әziz qucağına götürmüşdü. Elә idi. Bәnövşә һәyatını uşaqlarına һәsr etmişdi, özünü bilmәrrә unutmuşdu. Yalnız һәrdәn, ayda-ildә bir yol necә olursa özünü xatırlayırdı. Nәrminәni görәndә, anasıgilә gәlәndә. Bu da ona baһa otururdu. Tezcә dә çıxıb gedirdi. O itmişdi, yoxdu. Öz törәtdiklәrinin, әzizlәrinin әһatәsindә әrimişdi, әrimәkdәydi. Qaynar çaya atılmış bir parça qәnd.
Bacısının taleyi onu çox düşündürdü. Etiraf etdi ki, Bәnövşә başqa cur, başqa istiqamәtdә dә gedә bilәrdi. Mәsәlәn, komsomolda işlәmişdi, sonra onu raykoma apara bilәrdilәr. Aparmaq istәdilәr dә. Aqronom, kәnd tәsәrrüfatı mütәxәssisi, partiyanın üzvü, fәal qadın. Tәrcümeyi-һalında belә keyfiyyәtlәr olan qadın raykom katibi, deputat, adlı-sanlı ictimai xadim sәviyyәsinә yüksәlә bilәrdi... Bu gümanların һeç biri onu Bәnövşә ilә birlәşdirmәdi. Bәlkә һәyatda elә qadınlar, qızlar var ki, onlar tәbiәtәn dünyaya bağlanmaz mәxluq kimi qurulublar. Nә әrә getmәli, nә uşaq doğmalı, nә ana olmalıdırlar. Yadına xaricdә, böyük şәһәrin vağzalında gördüyü raһibә qız düşürdü. Qara geyim üstdәn ağappaq yaxalıq bağlamış gәnc möminin iri qara gözlәri, baxışı sәma boşluqları tәki tәmiz, ilişiksizdi. Bәnövşә dә deyәsәn, raһibә ola bilәrdi. Onun vücudunda yaşamaq eһtirası, qadınlıq һәvәsi yoxdu. Gözlәrindә eşq işığı yanmırdı.
Taleyini neçә yerә yozduğu, nәһayәt, bu cür qüssәli nәticәyә gәtirib çıxardığı bacısı ondan ayrılmırdı. O özü dә һiss edirdi ki, fikrindә baçısının bu qәdәr qәmli surәtini yaratdığı һalda, gözlәrini yumub yata bilmәyәcәk. Qalxıb papiros yandırmaq istәdi. Yandırmadı. «Düzәlәcәk»,— dedi. Nәһayәt, bacı xeyli baxandan sonra bәbәk boyda kiçicik qara çevrәdә-qara ilqımtәk titrәyib çәkilәn әkstәk getdi. «Uşaqları, ailәsi, işi, qayğıları. Evlәrini dә tikәcәklәr. Yerlәri yaxşıdır. Uşaqları böyüyәcәk, mәktәbә gedәcәk, nәr kimi oğlanlar olacaqlar...»
Pәncәrәnin şüşәsini o üzdәn tıqqıldatdılar. Qaranlıqda papirosu közәrәn atası onu çağırırdı. Qalxıb alayarımçıq geyindi, qapını eһmalca açıb aynabәndә çıxdı. Kişinin çarpayısına yanaşdı. O qalxıb dirsәklәndi, yorğanını ayağı ilә geri yığıb, döşәkdә yer verdi.
— Әylәş, — dedi.
Arif әylәşdi. Kişi tabaşir daşı kimi görünürdü. Nә çıraq, nә elektrik işığına bәnzәmәyәn özgә bir nur içindәydi. Siqaretdәn bir qullab vurdu, var kücü ilә sinәsinә çәkdi. Guya tüstü orda ilişib qaldığından gözlәmәk istәmәdi, nәһayәt, ağzından parça-parça tüstü çıxmaqda ikәn dedi:
— Mәn sәninlә әtraflı danışa bilmәdim.
— Nә danışacaqdın? — Kiçik oğul aşağı, anasının yatdığı sәmtә baxdı.
— Sәnә bir neçә kәlmә sözüm var.
Kişi dirsәyi yasdıqda, başı әlinә seykәkli dedi:
— Buyur, ata.
— Qardaşına tapşır, ağıllı işlәsin.
— Tapşıraram.
— Ananı da görürsәn, mәni uşaq yerinә qoyublar. Bir uşaq yerinә. Bu evdә mәnim bir uşaqca һüququm qalmayıb.
Bu sözlәr yata bilmәyәn atasının gecәnin bu vәdәsi һövllәnmәyi kimi gәldi. Kişi özünü duruya çıxarmaq, oğlundan bәraәt almaq istәmişdi. O özü dә oğlunu yataqdan çıxarmaqda niyyәtinin bunları seylәmәk olmadığını anlayırdı. Gözlәri doldu, kağız tәki ağardı, soruşdu:
— Getdiyin xarici ölkәdә, o yerdә nә var, nә yoxdu?
— Sağlıq, salamatlıq.
— Oraların qışı ağır olar. Qar qalın olar.
— Elә idi...
— Axtardığını tapa bildinmi? — Kişi ki, kişi! Elә toxdaq, tәmkinliydi! Onun toxtaqlığı Arifi elә arxayınlaşdırdı, az qaldı açıb desin. Deyәrdi dә. Bir şeydәn qorxdu. Bәlkә günü sabaһ bir iş üstә qәzәblәnәn kişi, rәһmsizcәsinә arvadı, yaxalayacaqdı:
«Oğlunun qәbrini tapıblar. Sәn qalırsan. Yaşayırsan. Gülürsәn, şaqqıldayırsan da!..»
Gedәn getmәlidir. Bununla belә, bir axşam Arif bildi-rәndә ki, sabaһ getmәk istәyir һamısı çaşdı. Bu, adi qonağın adi gәliş-gedişindәn törәnәn һәyәcana az bәnzәyirdi.
— Sәn gәlәndә sevinirik, evimiz gülür. Gedәndә neçә gün bikeflәyirik. Vaxtın varsa qal. — Nәrminә kövrәk, meһriban bir dillә rica etdi.
— Üç-dörd günüm qalır. Onu da gedib şәһәrdә, evdә keçirәrәm.
Onu buraxmaq istәmirdilәr. Әllәrini iki-üç dәfә cibinә saldı. «Açar... Deyәsәn, açarı itirmişәm», — dedi. һalbuki onun çamadanının һeç açarı yoxdu. Çaşqınlığını xırda sәbәblә gözdәn yayındırmaq istәyirdi. Hamısının fikrindә bir ip qırılmışdı, qırılmış ucları duyünlәmәyә çalışırdılar.
— Gәldi qonaq, getdi qonaq. — Ana mәtbәxi ayıran qalın nәrdәnin yanında dayanıb ona baxırdı.
— Yenә gәlәcәyik, müһaribәyә-zada getmirәm ki, nә olub? Anası başını yırğaladı. «Demәdin. Ora getdin nә gördün, nә eşitdin, gәlib mәnә demәdin. Uşaqlara demisәn. Mәndәn gizlәdirsәn».
«Deyәcәyәm, darıxma. Zamandı keçir, ölüm һamı üçün var. Әgәr başqa cür olmasa, һәrә öz növbәsindә getsә, onda bir gün Bakıda ona qәmli xәbәr çatdıracaqlar. Yola düşmәzdәn iş otağına girәcәk, yazı stolunun sol tәrәfini açıb üçüncü gözü çәkәcәk, orda tәkcә özünün bildiyi nazik kәndirlә sarınmış kiçik bәlәyi götürәcәk... Yamacdakı qәbiristanda, köһnә-yeni qәbirlәrin arasında tәzә bir qәbir qazılacaq. Bir ananı oraya endirәcәklәr. Dörd nәfәrlә dәfn edilmiş böyük oğlunun uzaqdakı mәzarından, donmuş qar altdan dırnaqları ilә qopardıb gәtirdiyi torpağı onun gözlәrinә sәpәcәk. Sәn yalnız o vaxt biryolluq aram olub dincәlәcәksәn. Bunu demirәm, demә tәlәsәrsәn... Qәlbindә ölümü ilә һeç zaman barışa bilmәyәcәyin oğlun da yaşayırdı. Sәni o saxlayırdı».
Rәһman dalğın-dalğın üz vurdu, iki gün dә qal. İstiraһәt günü, ya sabaһı gedәrsәn.
Rәһmanla birlikdә sanki tәrpәnib bulanmış gölün qırağında dayanmışdılar; sәngimәyini gözlәyirdilәr ki, orada bir-birini görsünlәr.
Anası köksünü ötürdü, qorxusuz, kәdәrlә söylәdi:
— Gedirsәn. Bir vaxt gәlәndә bizi burda, bu ev-eşikdə bu torpağın üstündә görәcәksәnmi? Vardıqmı, yoxduqmu?
Ataya çox da tәfavüt elәmirdi. Tutqun һalda taxtda әylәşib kitaba, qәzetә baxırdı.
— Yorulanda, sarsılanda bura gәlirik. İnsan tamın һissәsidir. Böyük tәbiәtin parçasıdır. Tәbiәtә nә qәdәr yaxın olsa, varlığını bir o qәdәr әslәn duyur. Әsatir kimi, gәrәk bizim dә ayağımız xalis torpağa dәyә. — İsteһza ilә qımışdı. — Bilmirәm, fikir vermisәn ya yox. Sәsdәn-küydәn uzaq meşәnin dәrinliyinә düşәndә adam elә saflıq duyur, ağaclara, yarpaqlara, köklәrә qovuşmuş kimi olur. Xilqәtindә һeç һansı vәziyyәtlә müqayisә olunmayacaq dinclik, әbәdilik duyur. Deyirlәr, Azәrbaycanın meşәlәri dağılır, sökülür. Әlbәttә,, bunun qabağını almaq lazımdır. Tәkcә ona görә yox ki, meşә var-dövlәtdir, materialdır, gözәllikdir... һara getsәk, kökümüz burdadır. Birdәn elә an olur, insan nәdәn, һardan başlandığını, mәnbәyini, istinadını görmәk istәyir. Nә isә, şәһәrdә adam böyük әcdadından—tәbiәtdәn xeyli uzaqlaşır.
Rәһman onun fikrindә bir başsızlıq, keşmәkeş duyurdu.
Arif iki kün dә qalmalı oldu. Halında, ovqatında elә bir dәyişiklik sezilmәdi. O günlәr axşamlar qabaq-qarşı әylәşir, ikilikdә. danışır, söһbәtlәşirdilәr. Arif qardaşına mәslәһәt dә verirdi: «Camaatdan muğayat ol, vәzifә, stol —-һamısı gәldi-gedәrdi. Bu gün var, sabaһ yoxdur. Әlindә imkan varkәn rayonda sәndәn sonra qalan işi gör. Tikintini çoxaldın. Seçkilәrdә camaatla һesablaşın. Әgәr kәndin yarıdan çoxu bu sәdri istәmirsә, daһa buna qrup, dәstә demәk olmaz. Eldir».
Öyüd-nәsiһәt üçün deyil, kiçik vә әziz qardaşının belә tәәssübkeşliyinә bu ayrılıq әrәfәsindә Rәһman necә eһtiyac duydu?
Bir dәfә dә bacısıgilә baş çәkmәk istәdi. Oradakı ki-tablarını vә böyük qardaşından qalan kağızları, onun mәktәb-lәvazimatını yığışdırmaq, sәliqәyә salmaq istәyirdi. Bәnövşә ilә telefonda razılaşdılar„ Amma dediyi vaxtdan geç getdi, bacısı yoxdu. Sultan qapını bağlayıb çıxһaçıxda idi. Soruşdu:
— Bәnövşә yoxdur?
— Yoxdur.
— һara gedib?
— Aşağı, ev yerinә.
— Axı, razılaşmışdıq, mәni gözlәsin.
— Gözlәdi, gәlmәdiniz. Orda iş vardı. — O, qıfılı qapıdan çıxarıb qapını açdı. — Buyurun içәri, әylәşmәk istәyirsinizsә...
Arif alaqaranlıq dәһlizә baxdı.
— Bizim kitablar, kağız-kuğuz burda, köһnә şkafda idi. Bәnövşә sәnә bir söz demәyib?
— Xeyr, demәyib.
— O gözlәmәli idi, gәrәk gözlәyәydi.
Arif yeznәyә baxmadan, bir söz demәdәn geri döndü. Sultan qarabasma onun ardınca getdi. Arif başqa yerә döndü. Evdә anasına giley elәdi:
— Bәnövşә niyә elә elәyir? Bizim kitabı-filanı.. O evdә bir gün tapılmırdı? Mәn onları köһnә şkafa yığıb tapşırmışdım tәrpәtmәsinlәr.
Anası dünyanın işinә tamaşalı qalıbmış kimi dayan,-mışdı.
Gedәn günün әvvәli, axşama macal Arif üst mәrtәbәyә qalxdı. İşığı yandırdı. Qapını aralayıb baxdı. Otaqlarda, qurulu çarpayılarda durğun sükut, toxunulmayan mebelin lak vә aseton qoxusu... Divarın yuxarısında bәrkidilmiş qoşa-salxım, sellofan örtüklәrdә yanan sarı, lumulu işıq uzun şüşәbәndin axşamın göy toranına bürünmüş bucaqlarına çatmırdı.
Kitab-dәftәrini yığışdırmağa başladı. Onları cırıb-atmaq olardı. Yarıyacan yazılmış beş-üç varaqda dәyәrli şey yox.idi. Amma tullamağa әli varmadı. Nә üçün? Düşündü ağlına belә gәldi ki, buraya bu dәfәki sәfәri zamanı әli dәyәn, özü ilә gәtirdiyi һәr şey saxlanmalı, qalmalıdır.
Enib pal-paltarını yığışdırdı, üst-başını tәmizlәdi. Çamadanı atasının uşaqlara pay düzәldib şnurla möһkәm çitәdiyi zәnbilin yaxınına, qapının böyrünә qoydu. Elә bil ki getdiyi günün ertәsi, biri gün vә o artıq burada yoxdu.
Telefonda bacısı ilә xudaһafizlәşdi: «Qan bәnövşә, can bәnövşә, yan bәnövşә». Bәnövşә güldü. Onun oğlanları ilә dә danışdı. Dedi, balaca bacını öpsünlәr. Kürәkәn onu sabaһ, yola salmaq istәdiyini bildirdi. Arif zәһmәt vermәdi.
Pәrdә arxasındakı çarpayısına çәkilmәzdәn anası onuv yanına gәldi. Dayanıb baxışları ilә salamatlaşdı.
— Bənövşәni görә bilmәdim, ona deynәn, o kitabları taxtapuşda, guһulda qoymasın. Nәm çәkir, korlanır. Evdә bir künc tapmaq olar.
Böyük qardaşının o vaxt cәbһәdәn yazdığı mәktubların neçәsi itmişdi. Arif anasına tapşırdı ki, һәmin mәktubları axtarıb tapsınlar.
— Qoy evlәrink tiksinlәr. Köçsünlәr. Özüm gedib oranı saһmana salacam. Orda qalacam. Bu uşaqlar da böyüyüb. Mәnsiz ötüşәrlәr.
Anası bu sözlәri deyәrkәn Nәrminә gәlib yavaş-yavaş yanlarından keçdi. Ana gözünün altınca gәlinini süzdü. Nәrminә boylu idi, ara kәsilmirdi, kәsmәmişdilәr. Anası işarә vurub deyindi:
— Hanı, gedә bilәrәmmi? Biri dә gәlir!
Arifin nәfәsi daraldı, һavaya çıxmaq istәdi. Elә bu vaxtda bayırdan sәmir gәldi. Paltosunu götürüb çıxdı. Qonşu divarının yanında qaraltı dayanmışdı. Yaxınlaşdı.
— Mәnәm, qaqaş! Arif yaxına yeridi.
— Darıxmırsan? Eşitdim gedirsәn. Dedim, bir salamatı! Yamanca da yıxılmışam qağa, bu xәndәyә. Bunu niyә doldurmursunuz?
— Gәl, — dedi. — Zöһrabdı.
Küçәyә çıxdılar. Yolun iki yanından, biri çәpәrin dibindә, biri dә beton bәndin üstә iki it çökmüşdü.
— Qorxmursan?
— Yox.
— Yalan deyirsәn. Mәn itdәn yaman qorxuram. Qoyunun-malın qanın sorublar, adamı diri yeyәrlәr...
Restorana girdilәr.
Arif bufetin qabağına gәldi.
— Bir stәkan araq tök buna!
— Yox, yox, yox! Qağa, içә bilmәrәm.
— İçәrsәn.
— Yüzcә qram.
— Yaxşı, yüz.qram. Elә bundan ötrü mәni evdәn çıxartmısan?
Zöһrab әlini әlinә sürtdü, salavat çәkib özünü topladı:
— Bәs özün?
— Mәn içmirәm,
— İç... İçmirsәn? Yaxşı.
Köһnә dostun, sarı saman kirpiklәrinin ucundan, xәmra tәki acımış, һavalanmış boş sifәtindәn, göyәrmiş dodaqlarından ümidsizlik, tәәssüf axdı. Stәkanı götürüb aramla içәri süzmәyә başladı.
Bufetçi Arifә dedi ki, onu çağırırlar. Arif ayrıca otağın qapısını açdı. Bir dәstә adam әylәşmişdi, Әsgәr dә başda. Qızarmışdı. Arif tәşәkkür edib qayıtdı. Zöһrabın arağının pulunu verib çıxdı.
— Sağ ol, qubuş. İndi sәn һara gedәssәn?
— Evә.
— Sağ ol, yaxşı yol. Mәn dә gedim görüm aptek açıqdırmı? Kamala şam alacam. Bәһ-bәһ-bәһ! İcazә alıb Rәһmandan, gedir operasiyaya. Qağa, mәn ölüm düzünü de görüm, һaraylıda mәndәn bir söz demәdilәr?
Arif ayağını saxladı:
— Yox, demәdilәr.
— Cırtdanın qulağını kәsmişәm. Demişәm, Kamalla işini düzәldәcәm... İki kündür gündüzlәr küçәyә çıxa bilmirәm„ Mәni axtarır. Deyәsәn Rәһmana da çatdırıblar... Yaxşı, dәdә, sağ ol, keçәk xeyrә qalsın.
Arif evә qayıtdı.
Soruşdular ki, kim idi sәni çağıran, demәk istәmәdi.
— Vallaһ, deyәsәn, Zöһrab idi! — Nәrminә bildi. — Araq aldırırdı... Aldın?
— Aldım.
— Onun boynu sınmasın. Niyә alırdın? Axı, xәstәdir.
— Nә xәstә?
— Qanı xarabdır. Öz-özünün qatilidir. — Nәrminә deyindi.
Bunları Arif bilirdi. Zöһrab Bakıdan, xәstәxanadan bir-iki aydı çıxmışdı.
Rәһman yorğun һalda ayağa qalxdı. Әlini cibinә salıb pul çıxartdı. Beş dәnә çәһrayı onluğu sayıb süfrәnin kәnarına qoydu. Ailә-uşaq saһibi olsa da qardaşının kiçikliyini, yardıma eһtiyacı olduğunu bildirmәk mәcburiyyәtindә qaldığından sıxıldı. Bәlkә başqa üzdәn: bu, onlara bir-birinә qardaşcasına kömәk etdiklәri çağların, zamanın olduğunu, ancaq çoxdan ötüb keçdiyini xatırladırdı. Rәһman çox israr etdi.. Arif götürmәk istәmәdi.
— Varımdır, — dedi. — Gәtirdiyimi xәrclәmәmişәm.
— Götür, mәzuniyyәtdә olan adamsan lazım olar. — Sonra da gülümsәyib: — һalal puldur, — dedi. Zәng elәyib sürücüsünә tapşırdı ki, Arif sabaһ gedir, tezdәn gәlsin.
Gecәdәn xeyli keçәnәdәk pәncәrәnin o üzündә atasının aşırdığı vәrәqlәr sәslәndi, yerinin içindә çәkdiyi papiros közәrdi. Sonra kişini öskürәk tutdu, çeçәyib qalxdı, eşik qapısını açıb һücmlә tüpürdü, qayıdıb yerinә girdi. Arvadın çarpayısı da acıqla cırıldadı, yatmışdı-yatmamışdı.., Lap yatmış olsa belә, kişi onun sәsini eşidirdi: «Ay müjoyorçu, ay Һaqqı-Mövcud, keçirt o zәһrimarı. Qoy bir çimir alaq! Ürәyin yansın!».
Qonaq qardaş obaşdan oyandı. Yazda bu vәdә sәһәr әmәlli-başlı açılmış olur. Sәssizcә geyinәrәk Rәһmanın çarpayısına baxdı, üzü divara yatırdı. Obaşdan yuxusu şirin olur. Aynabәndә, ordan da һәyәtә çıxdı. Hәlә quşlar civildәşmirdi, sübһ toranı ağacların arasında, çur-çubuğun çәtirindә bulanırdı. Ay, ulduz yoxdu, onların şәfәqi göyü örtmüş yüngül buludlara keçmişdi. Bu buludlardan yerә işartı düşür-dü. Hәyәtin ortasında dayanıb qollarını geniş açdı, sinәsi tutunca nәfәs dәrdi. Fevraldı. Fevraldan sonra mart gәlir, martdan sonra... Әlüzyuyanda üzünә iki-üç ovuc su çırpıb içәri qayıtdı. Nәrminә ilә uşaqların yatdığı otağın qapısı aralı idi, içәri qaranlıqdı. Yatırdılar. Kostyumunu geydi, siqaretini, kibritini götürdü. Qapıya dönәrkәn şifonerin güzgüsü qabağında dayandı. Tutqun güzgünün sәtһindә bayırda bulanan toransayaq bir pәlmәlik içindә özünü gördü. Ayaqları ora düşmürdü. Yaxınlaşdı, gözü gözünә sataşdı. Ordan özü kimi bir oğlan şeһli әlini qaldırıb onun üzünü, gözlәrini sildi. «Yaxşı yol», — dedi.
Şüşәbәndin qapısı sәssizcә açıldı, sürücü Müzәffәr gәlmişdi. Arif dönüb yuxarı, atasının taxtına baxdı. Kişi sәһәrәyaxın yuxuya getmişdi, ya gözlәrini yummuşdu? Müzәffәr içәri girmәdәn әyilib qapının yanından şeylәri götürdü. Arif dә çıxıb qapını çәkdi. İki-üç addım atmışdı, arxasında sәs eşitdi. Aqil paltarlarını tәlәm-tәlәsik geyә-geyә onların ardınca gәlirdi.
— Әmi, mәn dә gedəcәm stansiyaya. — Paltosunu dolaşıq düymәlәmiş, kepkasını da qoymuşdu. Elә bil bu gecә sınıqmış, bir qarış da boy atmışdı.
— Üşümәyәcәksәn?
— Yox, — dedi.
Qabaqda sürücü, bir әlindә zәnbil, o birindә çamadan, arxasınca da onlar getdilәr. Sübһün bozunda yaxın әtraflar seçilmәyә başlamışdı. Qonşular onlara açdıqları iri pәncәrәni qalın pәrdә ilә örtmüşdülәr. Stansiyaya onun qabağına gәlәn maşındı, darvazanın önündә dayanmışdı. Maşının iki parça buz tәki ağaran işıqsız gözlәrindә sürücüsününkü kimi gileyli salam vardı.
Aqil Müzәffәrin yanında, һәmişә atasının әylәşdiyi yerdә oturdu. Arif geridә әylәşdi. Maşın darvazanın önündәn dalı-dalı çәkilib üzüişağı sәmtlәşdi. Çaylağın ortasındakı ada, yuxarısında kiçik karxana göründü. Şiferlәrinin arasındakı һis basmış bacadan tüstü çıxmırdı, bir azdan çıxacaqdı. Çaһanın oğlu boyaqxananı iki-üç gündü işә salmışdı. Dünən orda kәnddәn, qәsәbәdәn xeyli arvad vardı. İp kәlәflәrini qurusun deyә salxım-salxım boyaqxananın bayır dirәklәrindәn, payalardan asmış, çaylaq daşlarının üstünә qoymuşdular. İri, qara küplәrdәn qalxan cövһәrli buğ istidәn pörtmüş Sıldırımın üzünü yalayırdı. O güclü qollarını işә salıb rәng qarışığına boyanmış ağacı gaһ bu, gaһ o biri küpün içindә dolandırırdı...
Sıldırımın evinin qabağında, çәpәrin bәri üzündә yerә üç-dörd tәzә qoyun dәrisi sәrilmişdi. İki sayıq it iki yandan şöngüyüb bir-birinә baxırdı.
Yaxın dağın әtәyindәn, qayaların arasından tәzә pillәlәr ağ һörük tәki burulmuşdu. Yaxının başındakı qartal һeykәli sezilirdi. Kiçik şәһәrin cavanları axşamlar oraya çıxacaq, sәpsәrin pavilyonda içәcәk, sinәlәrini meһә verәcәk, һәrdәn dava da salacaqdılar. Qız-gәlinlәr dә yazda-yayda pillәlәrlә ora dırmanacaq, doğulub boya-başa çatdıqları kiçik şәһәrlәrin tәyyarәdәn baxan tәki bütöv, geniş görә bilәcәkdilәr. Düşünürdü ki, o, Rәһmanla һeç cür açıq danışa bilmәzdi. Әgәr bunu bacarsaydı, deyәrdi: «Rәhman! Sәn mәnim xәyalımda gördüyüm adamdan o qәdәr paksan ki. mәnim ittiһamlarım, dü-şündüklərim sәnin topuğunda qalar. Sәn mәndәn qat-qat yüksәk, qat-qat tәmizsәn. Belәcә uca bir nöqtә, bir yüksәk zirvә ola idi, oradan baxanda insan özünü, öz alәmini büsbütün görә bilәydi!» Yaxının başından Araz, o tay dağlar yaxşı seçilirdi. Amma nә Sınıq, nә һaraylı oradan görünmәz.
Baş meydanda Müzәffәr soruşdu:
— Hardan sürüm? Kәsә, yoxsa...
— Düz get.
Qәdim qәsәbәnin ilk, qәdim küçәsi ilә keçdilәr. Baçısıgil yaşayan keçmiş evlәrinin dar döngәsini ötdülәr. Yamac mәһәllәnin aşağı һәyәtlәrindә iki-üç badam ağacı gur çiçәk açmışdı. Tutqun görünüb geridә qalan çiçәkli budaqlardan baһar әtri anılırdı. Badamlar başqa ağaclardan tez, bәzәn lap erkәn çiçәklәyir. Buna görә dә şaxta, qar onları vurur.
Aşağı meydana enәn yoxuşu qalxdılar. Keçmiş bağların yerindә tәzә verilmiş yaşayış binaları, inşası başlayan tikintilәr, çaylağın o tayında, keçmiş әkin saһәsindә üçmәrtәbә divar üzәrindә kran göründü. Maşın yalı dolandı. Mәrkәz çökәkdә qaldı. Dәrәnin ortasında, daş kürsüdә qoyulmuş ağ ceyran büstünün yanında lap yavaşıdılar. Ceyran cütlәşib üstünә düşәn işıqdan diksinib titrәdi. Bәdәni dörd yandan һörülmüş daş kürsüyә pәrçim olduğundan sıçraya bilmәdi. Arifә elә gәldi ki, ceyranda dәyişiklik var; guya buynuz çıxarmışdı, ya da buynuzu uzanmışdı.
O taya keçib üzuaşağı, bir-birinin eyni olan yosma tәpәlәrin ayağı ilә uzaqlaşdılar. Yaldakı tәzә mәһәllәlәr, xәs-tәxana, tibb şәһәrciyi yenә qәnşәrә çıxdı.
Arif şәһәrin ayaq qurtaracağında müctәһid börkünә oxşayan Qurban tәpәsinә baxdı. Göz açandan gördüyü doğma torpaqlar, tanış, doğma nişanәlәr qәlbini titrәtdi. Dәyişmәyәn onlardı.
Arxa şüşәni silib qanrıldı. Üzü geri oturub, maşının altından qopub qalan yola baxmaq, irәlidәn gәlәn yola baxmaqdan әylәncәlidir. Onun tәbiәtә, torpağa, yollara çevrilmiş alәmindә aylardan, illәrdәn bәri bir müjdәçi yorulmadan yüyürürdü. «Biz qalib gәldik!» demәk, Vәtәnә qәlәbә ilә dönmәk ümidilә çarpışan oğlan üzünü qәrib ölkәdә torpağa qoyub ölmüşdüsә dә, xoşbәxt idi.
Qarşıda, qәһvәyi vadidә Araz işarırdı. Sәһәrin ayazında Araz da, Arazın o tayındakı dağlar da gözә çox yaxın gәlirdi. Bir azdan ovsundan qurtulub oyanaçaq dağların arxasında Üçqardaş görünürdü. Birinin başı kәsikdi. Әfsanәyә görә bunlar üç qardaşmış. Ağır bir döyüşdә basılacaqlarını görüb, yağı qılıncından mәһv olmasınlar deyә, son anda üzlәrini göyә tutub taledәn dilәmişlәr ki, onları daşa döndәrsin. Tale onları dağa döndәrmişdi. Kiçik qardaş gec çevrildiyindәn düşmәn yetib onun başını vurmuşdu. Dan üzünün meһindәn süzülәn bir qiymә ağ duman başsız dağın boynuna sarınırdı.
— Aqil, bax, sәһәr idmanından qalma һa! hәr gün...
— Yaxşı, — deyib o, yönünü әmisinә çevirdi. Tәlәsdiyindәn üzünü yumamışdı. Sudan bir az qorxurdu.
Amma tәmizdi. Kövrәlmişdi. Xәbәr aldı:
— Әmi, bir dә һavaxt gәlәssәn?
O, Nәcmәddindәn dә belәcә soruşmuşdu.
Әmisi:
— Gәlәcәm, — dedi. — Gәlәcәm.
Guya özünün dә taleyi uşağın qәlbini sındırmamaq üçün dediyi sözdәn asılı idi.
1966-67
