Mənə elə gəlir ki, son ədəbi gedişatda qarşıya çıxan bir sıra məqamlara toxunmadan hekayəçiliyimiz barədə söhbəti davam etdirməyim düz olmaz.
Bu, əsasən yaradıcılıq stixiyası və onun (yaradıcılığın) Ədəbiyyata nisbəti ilə bağlı olan məsələlərdir: sənət və peşəkarlıq, təqlid (imitasiya) və profanlıq, plagiat və qrafomanlıq bu qəbil polemikaya yol açan bəhslərdəndir.
Ötən yazımda orda qalmışdıq ki: hekayə - nəyisə (mövzu), niyəsə (ideya) danışmaq-söyləmək-nəql etmək- təhkiyə etməyin janrıdır; intəhası peşəkar (yazıçı) nəyi, niyə təhkiyə (hekayə) etdiyini bilir, profan (naşı qələm) isə bilmir, yaxud da hələ bilmir.
Qrafoman o qələm əhlinə deyirlər ki, nəyi-niyə yazdığını heç zaman bilmir, bilmək də istəmir, eləcə yazmağa olan həvəsi-sevgisi bəs eləyir...
Aydındır ki: Ədəbiyyat – peşəkarların, yəni Ədəbiyyatla professional məşğul olanların meydanıdır... Peşəkar nəyi və niyə yazdığını bildiyindən, bunu necə etmək, necə etmək ki: oxucunun qəlbinə-beyninə-iradəsinə daha asan-effektli yol
Bir az əvvəl “Ulduz”un redaktoru hələ bir qədər də “qırmızılıqla” bəyan etdi ki, jurnala yaxşı əsərlər gəlmir. “Kultaz”ın redaktoru Zahir Əzəmət daxil olan materialları seçimlə verdiyini bildirir; son bir-birini əvəz edən hekayələrə baxdım: beş müəllifdən yalnız ikisində janrın imkanlarının peşəkar səviyyədə işlə(n)diyi görünür
tapmaq- girmək- təsir eləmək çətinlikləri, yəni bədiiyyat üzərində düşünür; profan (və qrafoman) isə əksinə, bütün bunlardan xəbərsizliyin çətinliyi (və “asanlığı”) ilə üz-üzədir... Peşəkar məqsədə doğru (necə yazmaq!) səriştədən: janrın tələbləri-normativləri, yaddaş və təcrübəsindən təkanlanır- gəlir... Profanın bütün bunlara hacəti (və bu barədə təsəvvürü) olmadığından “təcrübə”dən ixtiyari (qrafoman isə: geninə-boluna) bəhrələnir və s.
Doğrudur, zəmanəmizdə bütün sahələr kimi, Ədəbiyyatın da profanasiyası müşahidə olunur: internetin, birbaşa özünü-ifadə və bölüşməyə imkan verən sosial şəbəkələrin, bloqlaşmanın gəlişməsi ilə kütləviləşmə, ədəbi özfəaliyyət daha da artıb, sanki əli klavişlərə yatan hər kəs yazmağa başlayıb... Hətta iş o yerə çatmış ki: hələ sovet dönəmindən kütləvi bir qurum olan AYB-nin katibi Rəşad Məcid də Ədəbiyyatın, ədəbi-bədii zövqlərin aşınmasında kütləviliyi, başlıca olaraq İnterneti suçlamağa çalışır...
Amma mənimcə: baş verənlər Ədəbiyyatın sınırlarından kənarda olan hadisələrdir. Zamanın parametrlərinə müvafiq: sənət və onun təqlidi, peşəkarlıqdan özfəaliyyətə kütləvilik meylləri həmişə olmuş; divan ədəbiyyatı dövründə qəzəlxanlıq, maarifçilik əsrində qəzetçilik, sinfi inqilablar dövründə ideoloji qrafomanlıq eynən kütləviləşmə təzahürləri olmamışmı? Ədəbiyyat silkinib də hər epoxadan yenə öz dəyərlərinə çıxır...
İnternetin burda nə suçu; hələ onu demirəm ki, günün “internet ədəbiyyatı”nda İnternet epoxasının gəlişməsindən çox, hələ də sabiq sovet dönəminin izlərini, əlini və bədəlini görürük. Məlumdur ki, sabiq Sovet cəmiyyəti Ədəbiyyatmərkəzçiliyə mübtəla idi: başdan-başa savadlılar ölkəsi olub, amma söz-fikir tribunasının, fəaliyyət azadlığının olmadığı bir cəmiyyətdə insanların hər bəhanə ilə ədəbiyyata üz tutması heç də təəccüblü deyildi; az qala təsərrüfat idarələrinin, “upravdom”un (evlər idarəsinin) həll eləməli olduğu məişət problemlərinə əlacı da insanlar ədəbiyyatda, çoxsaylı sosial qəhrəmanların həyatında axtarırdılar. Odur ki, bugün də ətalətlə, ya vərdişlə avtoritarizm rejiminin qalıqları-enerjisi-həmləsini İnternet məkanını işğal etmiş görəndə çaşmamaq gərək; Ədəbiyyat-öyrəncəliyimiz öz işini görür: bir zamanlar olduğu kimi, yenə də yaşanıb həllini tapmayan hər növ problemlər-dərdlər-qayğılar eləcə yazılır, o cümlədən hekayəyə-şeirə-gündəmə çevrilib təkrar-təkrar internet civarlarında çeynənir... Onu da deyim ki: istər Ədəbi Azadlıq-2011, istərsə də Nəsimi-Debüt müsabiqəsində sosial problematikalı hekayələrin kəmiyyətcə üstünlüyünü mən məhz bunda görürəm.
“Dərs ilinin başlanğıcında” (Eyvaz Zeynalov) məktəbə təzəcə getməyə hazırlaşan uşağın sevincini gənc müəllimə ilə bölüşmək istəyi gözündə qalır, səbəb: “onsuz da bayaqdan bəri aldığı maaş da heç ürəyincə olmayan” müəllimənin dərs saatlarını direktor kəsib, məktəbə təzə gəlmiş müəllimə vermişdir. Başqa bir maraqlı psixoloji situasiyanın qəhrəmanı da müəllimədir; platformadan az qala tərpənən qatarın altına sürüşür, avtobusda yol pulusunun azlığının əzabını yaşayır (eyni zamanda balaca qızına yaşatdırır), getdiyi idarədə də istirahət günü olduğundan bir gündə neçə dəfə ölüb-dirilir; səbəb: “Pulumu almaq qaldı həftənin ikinci gününə. Daha üç gün allaha qonağıq” (Şövkət, “Allahın qonaqları”), “Qara eynək” (Firqan Sadıq) hekayəsinin qəhrəmanı da müəllim, problemi – maaşdır: “Maaşa bax də... Pulun qədəri düz idi: yüz yetmiş manat...”; bu pulla o, “arvadının səhər-səhər yazdığı siyahı” üzrə “Novruz bayramı üçün qiymətləri qaldırmış satıcıların” bazarında bayramlıq etməli, artıq neçə dəfədir gözü qaldığı “ən çox sevdiyi yazıçının təzə çapdan çıxmış kitabı üçün yeddi manat ayırmalı”, ən başlıcası oğlunun kəndin baş həkimi Qüdrət əminin oğlunda görüb-istədiyi qara eynəyi almalıdır; hələ yolda rastlaşdığı müəllim həmkarı da “bazarın yanması”ndan şikayətlənir, o da əlində resept xəstə qızı üçün dərman sorağındadır. Bu qədər Oxucuya da məlum təfərrüat məhz onunçündür ki:
dünyanı qara eynəkdə yaşamağın hüznünü bəlirtsin: “Elə bil dünya qara geyib kiminsə yasını saxlayırdı...”.
Sima Ənnağının “Asimanda iki günəş” hekayəsində də qəhrəman sadəcə kasıblığın qurbanıdır, kasıb ailədə böyümüş, kasıblıqdan utanmış, atasını pul qazana bilməməyə görə qınamış, indi özü də eyni vəziyyətdədir: xəstə uşağı və sevmədiyi qadınından ibarət ailəsini tikintidə fəhlə işləməklə dolandıra bilmir. Amma hardansa rəssamlığa olan böyük həvəsi onu rəsm çəkməyə vadar edir, “cibində qalan son qəpik-quruşa çörək almaq əvəzinə boya-karandaş alır”, gecələr otağını günəşli (hətta iki günəşli!) şəkillərlə doldurur, az qala (təbii ki, onu heç cür anlamayan) qadınının ölümü də “rəssam”ı bu işdən ayırmır... Niyyət ümumən aydındır: müəlliflər bəlli sosial həyat materiallarını hekayəyə gətirməklə təqribən elə sonuncu hekayədəki həvəskar rəssamın işini görürlər; həyatda tapmadıqları günəşli boyaları qələmlə axtarmağa ümid edirlər. “Ədəbi azadlıq- 2011. Seçmə hekayələr”dən gətirdiyim bu cür nümunələr Müsabiqə hekayələri içərisində ikiqat-üçqat çoxdur...
Amma təbiidir ki, bədii yaradıcılığa münasibətdə İnternet əsrinin fərqləri də var. Başlıca fərq ondadır ki: bir zaman Ədəbiyyatı qeyri-ədəbiyyatdan fərqləndirən sərhədlər qəti və görünən idi; bu gün isə həmin sərhədlər yox kimidir, şəffafdır, Ədəbiyyatın ərazilərinin hardan keçdiyini görmək-təyin etmək nəinki çətindir, sanki vacib də deyil...
Bir baxın: bir zamanlar Peşəkar ədəbiyyatla həvəskar yaradıcılığı arasında yerlə göy qədər məsafə vardı; üstəlik bu məsafəni daha da qabartmaq üzərində böyük bir ordu: yazıçılar- tənqidçilər- rəsmi və qeyri-rəsmi senzura- bədii şuralar- ədəbi mətbuat- ədəbiyyat qurumları işləyirdi... Sənətin missiyası qabardılır, orijinallığı ayırd edən keyfiyyətlər təhlil və təqdir olunur, təqlid- yamsılama- kopiyalar pislənir, plagiat ümumən cinayət hesab edilirdi... Bəzən indi də o dövrü nostalji ilə xatırlamalar heç əbəs deyil...
İndi necədir: postmodern dediyimiz gəlişmə yaradıcılığın həmin İerarxik strukturunu (bir qütbdə -Peşəkarlar, digərində - həvəskarlar və ortada Peşəkar dəyərlərə can atan saysız-hesabsız Ədəbiyyat zəhmətkeşləri) böyrü üstə yıxmaqla Sənət dəyərlərindən bilmərrə əl çəkmədi ki. Sadəcə üfüqi (horizontal) vəziyyətə gələn Yaradıcılığın hər bir təzahürü- nöqtəsi- üsulu qanuni (!) status qazandı və biri digərinə nisbətdə Ədəbiyyatın ətrafında yerini tapdı, yerləşdi: peşəkarlar, profanlar, qrafomanlar və s. Postmodernə görə: nəinki təqlid-imitasiya-stilizə-ironiya yaradıcılıqda “ədəbi təsir mexanizmi”ni bir az da çevikləşdirdi, sitatçılıq məqamında hətta plagiat anlayışının özünü də xeyli loyallaşdırdı, yumşaltmış oldu...
Mövzumuzdan uzaq düşməyib, bir anlığa hekayənin nümunəsində ədəbi mətbuatı (?- guya nə qədərdir ki), portalları (nə çoxmuş ki!) nəzərdən keçirsək, peşəkarlığı hər yerdə profanlıqla intensiv yanaşılıqda görəsiyik, orijinal mətnlər
Yazıçı Əkrəm Əylisli (sağda) "Ədəbi Azadlıq-2010" müsabiqəsinin mükafatlandırma mərasimində
çox olmur deyə hələ ikincilər birinciləri üstələyir də. Bu mənada “Oxu zalı”nın bir az əvvəlki ardı arası kəsilməyən hekayə axınına “dur!” deyib, yalnız seçimli hekayələrə yer verməsini anlamaq olar; hətta bəlkə alqışlamaq da lazımdır: görünür, portal peşəkar dəyərlərə doğru addımlar atmaq əzmindədir (bunu saytın təqdim etdiyi orijinal və tərcümədə klassik hekayələrdən də görmək olur: A.P. Çexov, S.Svayq, Y.Səmədoğlu, S.Qədirzadə, İ.Məlikzadə və s.). Amma digər tərəfdən, diqqət edin, dərhal donuq bir mənzərə yarandı: son ay ərzində Oxucuya təqdim olunan altı maraqlı nümunədən (Fəxri Uğurlu, “Dərviş”; Rafiq Tağı, “Muğan tərəflər”; Feyziyyə, “Murdar çinar”; Qalib Arif, “Dağlar və qartallar”...) yalnız ikisi təzədir, o mənada ki, 2011-də qələmə alınmışdır (Rasim Qaraca, “Sevgilim Yox olub”; Azad Qaradərəli, “Burda kişi var?”). Demək, günümüzdə (peşəkar) Ədəbiyyatın gəlişməsi göründüyü qədər də deyilmiş. Sonra oxucunu mütaliə etdiyi “ədəbiyyat”a fərq qoymamaqda qınayırıq; (peşəkar) Ədəbiyyatın özü Zamanın, mütaliənin (bu halda: hekayənin) ritmini ödəmir...
Söhbət bir Azadlığın Oxu zalından getmir, ümumi mənzərə belədir. Bir az əvvəl “Ulduz”un redaktoru hələ bir qədər də “qırmızılıqla” bəyan etdi ki, jurnala yaxşı əsərlər gəlmir. “Kultaz”ın redaktoru Zahir Əzəmət daxil olan materialları seçimlə verdiyini bildirir; son bir-birini əvəz edən hekayələrə baxdım: beş müəllifdən yalnız ikisində janrın imkanlarının peşəkar səviyyədə işlə(n)diyi görünür (Azad Qaradərəli, “Fəhm”; Natiq Məmmədli, “Ləyaqət düsturu”).
Son illərdə təsdiqini tapdığı kimi: günün Ədəbiyyat mənzərələrini ən adekvat görükdürən Müsabiqələrdir. Həvəskar və peşəkar yazarların bir yerdə qatıldığı Müsabiqələrdə bəzən hətta nəticələr tam Ədəbiyyatın xeyrinə olmasa da, indilikdə (Ədəbiyyat müsabiqələrinin barmaqla sayılacaq qədər olduğu bir zamanda) bu növ qarşılaşma və arıtlamalar məqbuldur. Odur ki: hər iki Ədəbi Azadlıq müsabiqəsində (2010, 2011) kifayət qədər yazıçı qələminin iştirakını sevindirici bilirəm (Azad Qaradərəli, Əlabbas, Nəriman Əbdülrəhmanlı, Saday Budaqlı, Eyvaz Əlləzoğlu, Aslan Quliyev, Rəhim Əliyev, Murad Köhnəqala, Tofiq Abdin, Eyvaz Zeynalov, Sultan Mərzili, Sevinc Pərvanə, Aqşin Yenisey və s.); bu, Müsabiqənin də, elə hekayənin də günümüzdə önəmini artırır...
Hələ nəşriyyat siyasətinin tam azad-senzurasız-bədii şurasız... – özfəaliyyət olduğu genişliyə çıxsaq, Ədəbiyyatın sərhədlərinin məhz harda-necə kütləvi Oxu konveyerinə (ruslar buna “çtivo” deyirlər) keçdiyini müəyyənləşdirmək lap müşkül olur; hətta kitab bazarı öz Ədəbiyyat iddiası: satış reytinqini göstəri kimi qənşər çəkməklə peşəkarlara meydan da oxuyur. Məsələn, son iki ilin reytinq siyahılarında mənə məlum olan qədər: R.Qaracanın “Əyri evin qadını”, Fəxri Uğurlunun “Hekayələr”, Rafiq Tağının “Hekayələr”, Kamal Abdullanın
"Ədəbi Azadlıq-2011" müsabiqəsinin qalibi Musa Əfəndi
“Hekayələr”, Əjdər Olun “Portret hekayələr”, Azad Qaradərəlinin “Yer burda fırlanmır”, Jalə İsmayılın “Heykəlin içindəki hekayələr”, Sahilənin “Varlı kişinin portmanatı” kimi maraqlı və rəngarəng hekayə toplularına rastlamadım. İstisna kimi bəlkə bir Şərif Ağayarın “Kərpickəsən kişinin dastanı” (o da qısa bir müddət üçün) nəzərdə oldu...
Bu halda necə olmalıdır? Təbii ki, (peşəkar) Ədəbiyyat öz sərhədlərini özü çəkməli, ərazilərini (dəyərlərini) ayırmalı, onu hər cür həmlələrdən qorumağı bacarmalıdır. Yalnız bu halda bir Reali kimi onun var olmaq hüququ tanına, təsbit tapa bilər... Və yalnız o halda Ədəbiyyat-ətrafı hər növ yaradıcılıq təzahürləri-cəhdləri də (post-modern qaydalara uyğun:) yerini alası, haqqını qazanasıdır... Bu ki: İnterneti suçlamağın bir yeri yox, Ədəbiyyatı gəlişdirməyin yükü yalnız və yalnız peşəkar yazarların – Yazıçıların üstündədir. Həyəcan təbili çalmaq gərəksə də, bu meydanda gərək!
Bir qədər qatı və qəti deyilmişsə də, həqiqətinə baxmaq gərək... Kimdir günün Yazıçıları?, yaratdıqları Ədəbiyyat hansıdır?; çoxsaylı yaradıcılıq stixiyası içrə bu Ədəbiyyat necə seçilir?, Zamanın tendensiyalarını diktə və təcəssüm etdirə bilirmi? Sualların cavabını hekayəçiliyimizdə axtaraq...
