Berrouzun gözündə Amerika bir az ordan, bir az burdan kəsilib bir-birinə yapışdırılmış, yalançı bir yerdi.
Siyasi partiyaların, təhsil ocaqlarının, ədəbi qurumların “yaxşı” dediyi, düzgün yol hesab etdiyi hər şey onun üçün illüziyadı, puçdu, əfsanədir...
"Oxu zalı"nda başladığımız "Postmodernizm" layihəsində Qismət sizi dünyanın ən məşhur postmodernist yazarları ilə yaxından tanış edir.
QİSMƏT
UİLYAM BERROUZ VƏ BEAT NƏSLİ
Yəqin simmetriya xəstəsi tanışlarınız, dostlarınız var.
Bu cür adamlar qəribə olurlar, masadakı çaydanla qəndqabı yan-yana dayanmalıdır, əgər köynəyin yaxalığı bir balaca əyri durursa, tez-tez əl atıb onu düzəltmək istəyirlər, bir sözlə, ən xırda qeyri-mütənasiblik, asimmetriklik onların əsəblərinə toxunur.
Əlbəttə ki, bunun tam əksi olan, dağınıqlıqdan, xaotizmdən sonsuz zövq alan adamlar da var.
Üzünü görmədiyimiz, yalnız bədii mətnlərini oxuduğumuz müəlliflərin yazılarını, elə bu simmetriya-asimmetriya prizmasından da oxumaq olar.
İstər şeir olsun, istər nəsr nümunəsi, bədii mətnlər müəllifin yaşam tərzi, məişəti, xarakteri ilə bağlı mütləq hansısa informasiyanı daşıyır.
Bəlkə də “daşıyır” yox, gizlədir. Tutalım, mənim çox sevdiyim üslubçuların demək olar ki, hamısı, (xırda istisnaları çıxmaq şərtilə ) səliqəli, konseptual, sözün pozitiv mənasında simmetriyasevərlərdi.
William Burroughs
Təbii ki, konseptuallıq, strukturoloji təfəkkür, daha çox nəsr üçün xarakterikdi, poeziyanın canında həmişə bir az spontanlıq, intuitivlik var.
Bu mənada romanın tarixi inkişaf yoluna nəzər yetirəndə görürük ki, mövzu, təhkiyə növləri, ədəbi fəndlər nöqteyi-nəzərindən, bir neçə kənaraçıxmalar var.
Milan Kunderanın diliylə desək, bu kənaraçıxmaları roman sənətinin sərhədlərini genişləndirən kəşflər saymaq olar. Kundera bu kəşfləri 4 punktda ümumiləşdirir :
1. Oyun məsələsi. Birinci punkta Lourens Sternin məşhur “Tristram Şendinin həyatı və düşüncələri” və Deni Didronun “Fatalist Jak” romanları aiddir. Reallığa sadiq qalmaq, realist dekorun vacibliyinə ilişib qalmaq baxımından, özündən sonrakı bir çox romanlar bu iki romanın oyunbazlığına çox uduzurlar.
2. Təxəyyül məsələsi. Burda Kundera XIX əsr romanının çatışmayan tərəfi olan xəyal gücündən, təxəyyüldən bəhs edir və yazır ki, bunu XX əsrdə Kafka diriltdi.
3. Düşüncə məsələsi. Bu punktda Kundera Robert Muzildən və Herman Broxdan bəhs edir. Kunderaya görə, bu iki müəllif yazdıqlarını fəlsəfi traktat olmağa qoymadan, çox rasional, ağılla, romanın yüksək intellektual sintezlə də yazıla biləcəyini kəşf ediblər.
4. Zaman məsələsi. Sonuncu bənddə isə təbii ki, Marsel Prustun kəşf etdiyi, tuta bilmədiyimiz, əlimizdən axıb gedən keçmiş zaman məsələsi var.
Kunderanın bu ümumiləşdirmələrini sadalamaqda məqsədim var. Bu ümumiləşdirmələr, bir tərəfi ilə, əlbəttə ki, böyük bir romançının, filosofun ədəbiyyat tarixinə individual baxışıdır. Mənə maraqlı gələn, diqqətimi çəkən tərəfi isə tamam başqadır.
Bu dörd punktun demək olar ki, hamısında sözügedən kəşflər adları çəkilən müəlliflərin öz zəmanələrinə münasibətdən yaranmış, öz dövrlərini ifadə etmək çabalarından doğulmuş təhkiyə formalarıdır.
Demək kəşf olunmuş istənilən ədəbi fənd, ədəbi texnika, təkcə, müəllifin öz yaşadığı dövrü ifadə etmək cəhdinin nəticəsi deyil, o həm də zəmanənin görüntüsüylə, müəllifin
Alman rəssamı Christiaan Tonnis-in çəkdiyi rəsm: "William Burroughs"
iç dünyasının sintezindən yaranır.
Lakin ədəbiyyatda gözlənilməzliklər də mümkündür, Hindistanı kəşf etməyə gedib, Amerikanı kəşf edənlər də var, elə Uilyam Berrouz kimi.
***
Onun bioqrafiyasını xronoloji ardıcılıqla yazmaq, çox böyük axmaqlıqdır. Berrouz haqqında yazarkən ilk növbədə Beat axını barədə bir az söhbət açmaq daha düzgün olar.
Beat generation (Bit nəsli) terminini ilk dəfə 1948-ci ildə bu nəslin məşhur simalarından olan Cek Kerruak digər bir “bitnik” Con Holmsla söhbət zamanı istifadə edib.
Dörd il sonra, 1952-ci ildə, Nyu York Tayms Maqazində ( New York Times Magazine) Con Holms bir məqalə çap etdirdi və o məqalənin adı beləydi : “Bu, Beat nəslidir”.
Beat sözünə indiyəcən min cürə məna yükləyiblər : avara, səfil həyat yaşayan, yersiz-yurdsuz, sərgərdan, yuxusuz, yatmayan, hiper-həssas və s.
Kerruak isə sözün başqa tərəfinə işarə edirdi – Beatific, yəni qutsal, qutsallaşdırılmış.
Sözün bu mənasına diqqəti çəkməklə, sanki o, əzilənlərin, qəbul edilməyənlərin müqəddəs olduğunu demək istəyirdi.
Beat nəslinin ilk nümayəndələri öz hərəkatlarına (tam olaraq hərəkat da demək olmaz, bəlkə də yaşam tərzi demək olar) çox sadə etiraz formalarıyla başlamışdılar.
Onlar avtostopla bütün ölkəni gəzib dolaşır, caza qulaq asır, başqalarının həyatına qəti fikir vermir və narkotik maddələrdən istifadə edirdirlər.
Onlar azadlıqpərəst, faşizmə nifrət edən, şərq təlimlərinə, buddizmə meylli və azlıqların haqqını müdafiə edən bir düşüncə sisteminin daşıyıcılarıydı.
Beat nəslinin ilk romanı Con Holmsun “Get” (“Go”) adlı romanı idi. Roman 1952-ci ildə nəşr edilmişdi, amma bu roman heç bir reaksiya doğurmadı.
Beat nəslinin ilk uğurlu ədəb nümunəsi Cek Kerruakın yazdığı və 1957-ci ildə yayımlanan “Yolda” (“On the Road”) oldu.
Beat hərəkatının geni vüsət almasında şair Allen Ginsberqin də müstəsna rolu olub. Onun 1956-cı ildə “Qalereya 6-da altı şair” ( “Six poets in six galery” ) adlı tədbirdə oxuduğu, sonradan skandallara səbəb olan məşhur “Ulamaq” ( “The Howl” ) şeiri də hərəkatın ən təkanverici ədəbi nümunələrindən olub.
Ginsberq öz hərəkatları, öz nəsli haqqında belə deyirdi :
“Görməli olduğumuz vacib bir iş var, Amerikanın ruhunu xilas etməyə, sağaltmağa çalışırıq”.
Onların etirazçı duruşlarının, aqressivliyinin səbəbi, əslində, Amerikanın o zamankı ruhu ilə, vəziyyəti ilə adekvat idi.
İdeoloji mübarizədə get-gedə meydan daralır, qütbləşmə gedirdi, cəmiyyət mühafizəkarlaşır və bu mühafizəkarlaşma sənətçiləri eksperimentalizmdən, yenilikçilikdən uzaqlaşdırırdı.
Sənətçilər hamısı get-gedə akademiyanın çətiri altına sığınıb azadlıqlarını, yaradıcı impulslarını itirirdilər.
Parisdə keçmiş "Beat" mehmanxanası (1980-ci ildən "Relais Hôtel Vieux Paris"). Küçədəki lövhəyə məşhur bitçilərin adı vurulub. Berrouz "Çılpaq qəlyanaltı" əsərini 1959-cu ildə burda bitirib.
Beat nəsli kimi fərqli düşünən isə zirzəmilərə itələnmiş, qeyri-ənənəvi, qeyri-milli elan edilmişdi.
Zirzəmi yerinə “yeraltı” ( “underground” – sözünü yada salması üçün) demək, yəqin daha doğru olar.
Onlar yeraltına itələnmişdilər deyə boy atmaq üçün, maneələri dəf etmək üçün, obrazlı desək, asfaltı deşmək üçün, aqressiv, bir az da yırtıcı olmağa məcbur idilər.
Onların əcdadı Dostoyevski idi, amma onlar Dostoyevskinin varisləri deyildilər.
***
Uilyam Berrouz ünlü romanı “Çılpaq qəlyanaltı”nı (ingiliscəsi - Naked lunch) yazanda, yəqin heç ağlına gəlməmişdi ki, sonradan David Crononberg-in rejissorluğu ilə romanın filmi çəkilər və ən az kitab qədər film də kulta çevrilər.
Çünki roman elə bir dilnən, elə bir yazı manerası ilə yazılmışdı ki, onu film kimi düşünmək yalnız çılğınlıq ola bilərdi, lakin film də məşhurlaşdı, sevildi.
Sonralar ünlü rejissor Gus Van Sant “Drugstore cowboy” filmində, aktyor Matt Dillonun ifa etməli olduğu narkoman rolu üçün Berrouzu məsləhətçi kimi çağırmışdı.
Bəs nədən bəhs edir bütün zamanların ən məşhur, heç bir ölçüyə sığmayan, şizofrenik kitablarından olan “Çılpaq qəlyanaltı” anti-romanı?
Berrouzun romanının mövzusunun nə olduğunu yazmağa çalışmaq, başa salmağa cəhd etmək yağış damcılarını bir-bir tutmağa çalışmaqla eyni şeydir, yəni qeyri-mümkündür.
William Burroughs-un məzarı
Əlbəttə, baş verən hadisələri elə kitabdakı ardıcıllıqla sıralamaq olar, amma istənilən halda hər şey yenə yarımçıq olacaq, onsuz da Berrouzun da istədiyi elə budur.
Ədəbiyyatda kəsib-yapışdırma (cut-up) metodunun kəşfi Berrouzun adıyla bağlıdır.
“Çılpaq qəlyanaltı” romanı da bu metodla yazılıb.
Berrouzun hara gedirsə getsin, həmişə özüylə bir dəftər götürürmüş və bu dəftəri üç hissəyə bölürmüş. (Bu “mışlı, mişli” cümlələr sizi yanıltmasın, bunlar əfsanə deyil, gerçəkdi.)
Dəftərin birinci hissəsinə o anda ətrafda baş verənləri, eşitdiyi maraqlı frazaları, dialoqları yazırmış, ikinci hissəyə şəxsi təəssüratlarını, fikirlərini, xatirələrini, üçüncü hissəyə isə o anda hansı kitabı oxuyursa, o kitabdan bəyəndiyi parçaları, frazaları.
Beləliklə, onun kitabı demək olar ki, hazır olurdu.
“Çılpaq qəlyanaltı” da bu cür yazılıb. Romanda narkomanların, “mavi”lərin, narkotik alverçilərinin, bomjların dialoqları, jarqonları, özlərinəxas terminləri, Berrouzun dostlarına yazdığı məktublardan parçalarla, narkomaniya ilə, zorakılıqla bağlı oxuduğu kitablardan hissələrlə bir-birinə qarışıb. Oxu prosesini göz-görəti qəlizləşdirən bu yazı manerasının məntiqi odur ki, Berrouz böyük ideyalarla çıxış edən, əldə onları bayraq edən, plakata çevirən o zamankı Amerika ictimai-siyasi mühitinə qarşı, parçalanmış, səfil-sərgərdan yaşayan, alkaqolik, narkoman olan, aşkar homoseksuallığı təqdir edən, narazı adamların həyatın qoyur.
Onun təhkiyəsi, yazı manerası, gördüyü Amerikaya bənzəyir, içində olduğu, yaşadığı adamların həyatlarına bənzəyir.
Amerika onun gözündə bir az ordan, bir az burdan kəsilib bir-birinə yapışdırılmış, yalançı bir yerdi.
Siyasi partiyaların, təhsil ocaqlarının, ədəbi qurumların “yaxşı” dediyi, düzgün yol hesab etdiyi hər şey onun üçün illüziyadı, puçdu, əfsanədir.
William Burroughs 70 yaşını keks və şərabla qeyd edir.
Berrouz imitasiya, saxta, köhnə, yalançı hesab etdiyi reallığa qarşı alternativ bir reallığı qoyur, bu da narkotik maddələrin “yaratdığı” reallıqdır.
Bu dünyanın öz kuralları var, öz jarqonu, öz sevgiləri var...
Berrouza görə, Amerikanın bircə problemi var: total şəkildə alkaqolizmə, narkomaniyaya olan meyl.
Bu çox qəliz oxunan mətni diqqətlə oxuduqca, Berrouzun qənaətləri yeni metaforik anlam qazanır.
Berrouz sanki demək istəyir: Amerika, sənin savaşların, acgözlüyün, bizi param-parça etdi.
Sənin övladlarının həyatı darmadağın oldu. Bizi də özünə bənzətdin, Amerika.
Darmadağınıq, çilik-çilik olmuşuq, min yerə bölünmüşük. İndi bircə yolumuz var: əlimizə keçən hər tikəni, hər parçanı (bu, başqasının bir hissəsi olsa da) yarımçıq yerlərimizə yamayaq, yapışdıraq, görək nəyə bənzəyəcəyik.
Berrouz sanki dostu Allen Ginzberqin məşhur “Amerika” şeirindəki bir misranı başqa cür təkrarlayır:
