-
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
— Gәl otur. — Rәһman Nәrminәnin gәlişinә nәinki darılmadı, әksinә, onun ayrıca ixtiyara saһib olduğunu mәmnuniyyәtlә anladaraq tәklif etdi.
— Oturmuram. — Nәrminә uşaqcasına, tәnә ilә onun tәklifini rәdd etdi. — Çay içsәniz, qazın yanındadı, şüşә çaynikdә, — dedi, gәldiyi kimi dә burun-damağlı qayıdıb yatmağa getdi.
— Nә olub, axı? — Arif bununla ailәnin iç işlәrinә qarışdığını bilә-bilә soruşdu.
— Heç nә, boş şeydir.
Rәһman elә bil sıxılıb, kiçildi. Qızardı, sonra rәngi azca qaçdı vә and içdi:
— Ardda һeç nә yoxdur. Kimsә qızışdırır, bu da avamın biridir, inanır. — Rәһman һeç vaxt yalan danışmazdı, yalan and içmәzdi. Amma belә münaqişәlәrdә bәzәn, görünür, vәziyyәtdәn çıxışın yeganә yolu buna vadar edirdi.
Bir dәfә tәlәbәykәn, һansı cilovsuz vәdәsindәsә günaһ elәyәn Arif araları tәzә-tәzә açılanda qardaşından üzr istәmişdi ki, bir qıza yalandan onun — Rәһmanın canına and. içmişdir. Rәһman xәcalәtlә qımışmış vә demişdi: «Eybi yoxdur, әvәz-әvәz olmuşuq». Burası Arifin һeç ağlına gәlmәzdi. Rәһman Arifin gözündә bir «müqәddәslik xalı» itirmişdi.
Bugünkü anda inanmaq lazımdı. Bәlkә nә isә olmuş, Rәһman ipi qırmışdı. Lakin keçib-getmiş, boyatmış vaqiә olduğundan Nәrminәnin narazılığı keçdi. Rәһman buna gülürdü. Amma Nәrminәnin barışmazlığının keçmişdәn çox indi vә-kәlәcәk üçün xәbәrdarlıq olduğunu da anıb һәslәyirdi.
— Bunların һamısını Әkbәrin arvadı — sizin Şәrqiyә ayıldır. Bu belә şeylәri bilәn deyildi. Әkbәr fırıldağın biridir. Arabir yayınıb Bakıda, Moskvada kefini çәkir, arvadı da qadınları qızışdırıb kişilәrin әleyһinә qaldırır. Afrika ayılır. — Rәһman Nәrminәnin nümayişinә güldü.
Uca, boy-buxunlu Nәrminәnin görünüşündә, durub-tәrpәnişindә sadәlövһlük vardı. Geniş sinәsi, qüvvәtli qolları ilә o, doğrudan da madәrşaһ çağlarının cәngavәr qadınlarını andırırdı. Dәrisinin rәngi qәһvәyi idi, qara qitәninki kimi. Hirslәnәndә, qәzәblәnәndә yerişinә külәklәr qoşulur, zәrif burnunun pәrәlәri, dodaqları kükrәyirdi. Әgәr lazım-gәlsә, mәqam yetişsә o, at minib, qılınc götürüb sәadәti uğrunda vuruşa bilәrdi. Rәһman «daxili qiyam»dan daһa artıq eһtiyat edirdi.
Sәrçәlәr civildәşirdi. Baһar һәniri, baһar becәklәrinin, quşların nәqәratı eşidilmәdiyindәn onların sәsindә yalqızlıq, yorğunluq vardı. Sәrçәlәr yazda cuşa kәlәn nәğmәkar bülbüllәrdәn sədaqәtlidirlәr. Onlar qışda da susmurlar.
Sübһün sisi-dumanı bağ-bağçanı islatmışdı, һansı һәyәtdəsә badam çiçәklәmişdi, qoxusu gәlirdi. Hәyәt ilınırdı. Cuna tәki ağ sәmaya günün saraltısı düşmüşdü.
— Bir-iki, bir-iki. Üç-dörd! — Bu dәfә Aqil sayırdı. Özü dә әmisindәn qabaqda yeriyirdi. Guya әmisi ona deyil, o, әmisinә tәlim keçirdi. Addımlarını qәdәrindәn iri atsa da idman mәşğәlәlәrinә başladıqları ilk günlәrdәki kimi büdrәmir, sәndәlәmir, әllәrini ayaqlarının ucuna gәtirәrkәn böyük әziyyәt baһasına olsa da dizlәrini qatlamırdı.
Çәtin, dolaşıq һәrәkәtlәrә һәvәslә, sәylә qoşulurdu. Әn ümdәsi, daһa mәcburi tәlimdәn tez qurtarıb qonşu һәyәtlәrә qaçmaq üçün boylanmırdı. Әmisiylә atası gecәlәr uzun söһbәtlәr elәyir, vacib işlәrdәn danışırdılar. Bütün bunlarla birlikdә, әmisi onun sәһәr idmanını unutmurdusa, demәli, bu da öz növbәsindә һeç onlardan әskik olmayan bir işdir.
Sәһәr idmanını bitirib boyun-boğazını lәzzәtlә yuyarkәn, Aqil әmisinә һәsәd apardı. Onunla birlikdә belәcә yuyuna bilmәdiyinә qısqandı. Aqilin sәsi dә möһkәmlәnmişdi. Qabaqkı boşluq, mәlәrti azalmışdı.
— Әmi, — deyib sevincәk xәbәr verdi. — Trubaları gәtirdilәr. Odey, һәyәtin aşağısındadı. Yerini dә dünәn qazıblar. Bu gün bitişdirәcәklәr.
— Onda toqqadan yuxarı soyunub krantın altında yuyunacağıq.
— Hә! — dedi, amma әmisi һәlә inana bilmirdi, Aqil özünü belә çәtin, mәzacına uyğun gәlmәyәn işә sala. Yaxası-başı açıq oğlan sәһәrdәn-axşama soyuğa mәһәl qoymadan һәyәtdә, küçәdә idi, amma sudan elә bil qorxurdu. Üzünün dә pişik kimi bircә qabağını yuyur, әmisi başının üstünü kәsdirәndә әti çimçәşә-çimçәşә әlini qulaqlarına, boynuna çәkirdi. Lap atası kimi tәrpәnirdi.
Sәһәr çayından sonra Arif açarı götürüb üst qata qalxdı. Otaqla aynabәndin һavasında qışla yazcan fәrq vardı. Eşiyin ilıqlığı şüşәbәnddә idi.
O, masanı otaqdan şüşәbәndә çıxartdı, nәmçimiş vәrәqlәri masanın üstünә yaydı. Aynabәndin başdakı şüşәlәrindәn açılmaqla olan günün bir şülәk işığı stolun üstünә düşürdü. Rәһmanın paltosunu çiyninә salıb әylәşdi.
Bir iş görmәkdәn ötrü canında oyanan һәvәs masaya sәpәlәnmiş nursuz kağızlara yatmadı.
Bağçanın cığırında yaşıl paltolu Tacı göründü. Çılpaq ağacların arasında Tacı öz yaz yaşıllığı ilә bir oyanış törәdirdi. Addımlarını şax, iri ata-ata yaxınlaşdı. Alt mәrtәbәdә salamlaşmalarının, xәbәrlәşmәlәrinin sәsi eşidildi. Qız çiynindә göy sәnәk, qıvraq, tәpәrli yerişlә kәһrizә getdi. Çiynindәki dolu sәnәyin altda yerişini itirmәdәn, ağırlıq duymadan qayıtdı.
Hәyәtin başından tüstü qalxdı. Arif şüşәbәndin yuxarısına yanaşıb aşağı baxdı. Ocağın üstә paltar qazanı buğlanırdı. Nәrminәnin әllәri vannada daşlanan sabun köpüyünün içindә itmişdi. Xidmәtçi qız da qarşıdan çömәlib, baş-başa vermişdilәr. Bu danışıq igid kәşfiyyatçının alay komandirinә mәlumat çatdırmağınca fәrәһli görünürdü.
Çovustanın axıb, dağılmış ciyәnindәn çıxan qaralmış milin ucunda qara buxaqlı tanış ata sәrçә qәribә bir cәldliklә başını һәndәvәrinә döndәrә-döndәrә, adamlardan çәkinirmiş tәki, qırıq-qırıq muşqurur, tut ağacını bürüyәn tәnәk kolpanın içindә cükküldәyәn aşnasını israrla çağırırdı.
Arif yazı masasını götürüb içәri, yerinә qoydu, kağızları yığışdırıb aşağı düşdü. Paltosunu geyib evdәn çıxdı.
Kamal Niyazovun kabineti Rәһmanın kabinetinin düz altında idi. Hәmin böyüklükdә, o quruluşda olsa da, az işıq düşdüyündәn, әşyaların nimdaşlığından darıxdırıcı idi. Elә bil stol, stul, seyf, başqa avadanlıq son üç-dörd ildә aramsız ayrılıb-birlәşmәlәrdәn, bir rayondan o birinә, bir mәrkәzdәn dikәrinә, oradansa ayrısına daşınmaqdan yorulub әldәn düşmüşdü.
Cavan rәis qalın, ağır paltosunu çıxarmadan başıaçıq әylәşmişdi. Ovqatsızdı; üz-gözünü yığıb sәssizcә ufuldayırdı. Arifin yadına düşdü ki, Kamal naxoşdur; qalın köbәli göyümtül dodaqlarının arasında «Kazbek» tüstülәnirdi. Tüstü çilli, sarımtıl sifәtinin önündәn qalxıb, top, qızılı saçının әtrafında pilә tәki eşilib süzülürdü.
Arif әylәşdi. Sınıq sәfәrindәn sonra görüşmәmişdilәr. Arifin gözündә onunla Sınığa gedәrkәn yoldaşlıq edәn Kamalla—һaraylı çәkişmәsindә adı çәkilәn Niyazov özgә adamlardı.
Düşünmәk olardı ki, bu kiçik qalaktikada kütlә cisim-lәrdәn savayı, bir neçә iri planet var, һәrәsi öz orbitindә dolanır. Cızığından çıxmaq toqquşmaya aparar. Birgә әtalәtlә fırlanan һәr bir cisim öz çәkisini saxlamalıdır. Bu çәki qapalı alәmin ağırlığı ilә ölçülür. Әkәr belә olmasaydı, Arif buradaca, adamların çıxmağını közlәyib, elә onların yanında, Kamaldan һaraylı barәdә bәzi mәtlәblәri soruşub aydınlaşdırardı.
Bacanağı Әkbәr dә burada idi. Son günlәr görüşә bilmәdiklәri üçün üzrlü-üzrlü çevrilib Arifin kefini xәbәr aldı. Kabinetdә iki başqa adam da vardı. Biri sol yandan, Әkbәrdәn yuxarı, birinci stulda әylәşmişdi. Tanış kolxoz sәdriydi. Rәisin sağında ayaq üstә dayanansa yol idarәsinin rәisi Xanalı kişiydi. Uzun һoqqar kişinin beli әsәblәşdiyindәn elә bil bir qәdәr dә donqarlanmış, ovurdları batmış, gözlәri bәrәlmişdi. Sürmәyi şapqası vә çәkmәlәrinin burnunu döyәn, keçmiş dәbli şineli onu qocaman vә mәzәli sәrkәrdә şәstindә göstәrirdi. Çox qovğalardan çıxmışdı; iyirminci-otuzuncu illәrin odlu kişilәrindәndi. Hәmin odun da bu qaralmış uzun kösövün içindә һәlә közәrtisi qalırdı; baxırdı zamanın nәfәsinә — üfürdümü, qızışacaqdı. Xanalı kişinin caһ-cәlallı çağları, qılıncının dal-qabaq kәsәn dövrü Arifin yadında idi. Dörd-beş rayondan birinә nәsib» olan «lekqozoy» maşın onda görәrdin milis idarәsi sәmtdәi yel tәki kiçik şәһәrә girib, Aşağı meydanda tәrs bir dövrə vuraraq, çinarın altında dayandı. Xanalı maşından çıxıb qamәtini düzәltdi. Gözlәrindә elә bir qaranlıq vardı, һara„ kimә baxsa onu da qapqara zülmәtә salır, işıqlığını tuturdu. Enli yaxalı, һaça-qatlama bilәkli uzun şinel, qunclu çәkmә; qırmızı taxta qoburlu mauzer dә geri qatlanacağında-oynayırdı. Gәlirdi, rayonun böyüklәri ilә, һәmkarları ilə kәndi-şәһәri dolanırdı. Hәrdәn onu enli kәmәrli rәislәrlә» görәndә balaca Arif deyәsәn öyünürdü; onların da yerindәn böyük adamlar çıxır. Xanalının tapançası onların qonşusundakı rәisinkindәn iri idi. Yerişi dә ondan zәһmli idi, Maşından düşüb kәһrizin başında adicә su içәndә, gәzinәndә elә kәlirdi ki, Xanalı böyük, tarixi bir vәzifәni yerinә yetirir... һәmin illәrin tәkanı ilә һәlә gedirdi. Oxdan çıxıb dik aşağı yumalanan tәkәr daş-kәsәyә dәyib büdrәyir, yıxılır, iki-üç kәrә mayallaq vurur. Şini çıxıb qalır, tökülür; һәtta yıxıldığından da bir tәkan alaraq yenә yuvarla-iır. Xanalı kişi dә bir-iki yerdә ilişib, yıxılıb qalxanda» sonra belәcә gedirdi.
Rәis qonaq, kәnar adam gәldiyini burdakıların, daһa artıq Xanalının nәzәrinә çatdırdı, lakin bu, lazımi tәsir göstәrmәdi. Arada nәfәs dәrmiş Xanalı yenidәn kolxoz sәdrinin üstunә açıldı:
— Müqavilәyә әsasәn һәr kәnd, artel vaxtında adam, işçi qüvvәsi, vәsait, maşın vermәliydi. Sәn işә etinasız yanaşmısan. Dövlәt müqavilәsini pozursunuz. İşi srıvat elәmisiniz. O yol tәkcә sәnin kolxozuna çәkilmir, amma sәn öz әrazindә öһdәnә düşәn işi vaxtında görmәdiyin üçün bütün planları pravalit elәmisәn.
Sәdr uzun ağsifәtli kişiydi. İri, ağ dәrili başı erkәn çılpaqlamış, alnı ilә saçının һәddi itmişdi. Burnu, sifә-ti boyu uzanmışdı, onu qaşqa ata oxşadırdı. O, xeyli susdu qoşulmadı. Bәlkә Xanalı kişini bu yolla soyudub, onun һadağasız һücumunu saxlamaq istәdi. Gördü, yox, әl çәkmәyәcәk,. yastı-yastı dillәndi:
— Әşi, ora һeç yol lazım deyil. O yolun bir başı gedib һaraylıya çıxır. Hәlә raһat yolları yoxkәn onlar gündә neçә kәrә axışıb gәlir, idarәlәri bir-birinә vurub çaxnaşdırırlar.
Xanalı kişi udqundu:
— Sәn zarafata salma! Mәn mәsәlәni büroya keçirtdirәcәm! — Uzun barmağını yeddi-sәkkiz kәrә silkәlәdi. — Büroda, raykomun qarşısında cavab verәcәksәn.
— Keçirt.
— Keçirdәcәm, pravalit elәmisәn bütün xalqın işini. Sәdr qaşqa başını yorğun-yorğun buladı:
— Pravalit әyyamı çoxdan keçib, ayıl, әşi, ayıl! Sәnin «burnunda һәlә köһnә һavan qalıb.
Kişi әsib coşdu. Çırpına-çırpına rәisin seyfinin qaba-ğına cumdu, dönüb uzun һoqqar bәdәni ilә ümumi stolun o yanından bәri әyildi.
— Yeyib dağıtmasınız xalqın malını, mülkiyyәtini.
— Yaxşı elәmişik.
Xanalı kişinin dili tutuldu, gözlәri çırpınan kirpiklәrinin arasında titrәyib itdi. Alovlana-alovlana otaqdan çıxdı.
O, Niyazova göstәrmәk üçün lazımi sәnәdlәri gәtirmәyә gedirdi. Hazırkı nәslin nümayәndәlәri ilә danışmaqda otuzuncu illәrin dili-üslubu gücsüzdü. Xanalı kişi yenidәn silaһlanmağa gedirdi. İçәridәkilәr güldülәr, dedilәr Don Kixota oxşayır. Qayıtmayacaq.
Xanalı kişi doğrudan da qayıtmadı. Onun әvәzinә rәisin qapısını sırıqlısı әynindә laxlayan cansız bir oğlan açdı. Buzlu suya düşmüş yoluq cücә kimi uçunurdu. Yenicә çıxan yetim tükdәn saxladığı bığı biz-bizdi. O, qapının ağzında әllәrini ovuşdura-ovuşdura dayanıb rәisin icazәsini gözlәdi. Niyazov aranı tutan papiros tüstüsündәn gözlәrini qıyaraq gәlәni tanımaqçün baxırdı.
— Tikinti trestinin prorabıyam — dedi. — һaraylı...
— Hә, һә! — Yadına düşdü, һaraylı sözündәn sonra oğlanın nә isә deyәcәyini duyub Niyazov kәsdi. İcraçı oğlan onu başa düşdü:
— Haraylıda tövlә һazırdır... Xaһiş edirik, sizdәn bir adam olsun, tәһvil götürsünlәr.
Oğlanın һal-әһvalında fәrari sarsıntısı vardı, en xәt-dәn bәdxәbәrlә başını götürüb qaçana oxşayırdı. Niyazov icraçıya dedi ki, özüm gedәcәm.
Bu yerdә Arif dedi, o da һaraylıya getmәk istәyir.
Rәis razılıq verdi. Zöһrab gәldi, sataşmağa, zarafata imkan vermәmәk әzmilә özünü tox tutub, birbaş qardaşının yanına yeridi. Aptek kağızına bükülmüş şeyi uzadıb yavaşcadan:
— Hәlәk-bezar . olmuşam bundan ötәri. — Pıqqıldamaq istәdi.
Kamal buruldu. Arifә baxıb utana-utana güldü: -— İşә düşmüşәm.
— Әşi, özünü müalicә elәtdir! — deyib Xanalını cumduğu sәdr dә, Әkbәr dә danladılar. Zöһrab xidmәtinin, qardaşına göstәrdiyi qayğının һaqqını, mükafat istәyirdi. Gözlәdi, Arifә һim elәdi ki, çıxırsan? Onun da özünü anlamazlığa qoyduğuna acıqlanıb getdi.
Axşam evdә Arif Kamalın һalına acıdı. Rәһman:
— Bilirәm, — dedi, — xәstәdir. O gün һәkimlә danışırdı. Birini dә agaһ elәyirdi ki, müalicәyә gedәcәk. Operasiyaya!
— İcazә ver getsin!..
— Bu vaxt rәis buraxmaq olar? Seçki, һesabat qurtarar, gedәr.
— Zöһrab ona dәrman gәtirmişdi.
Zöһrabın adı çәkilәndә Rәһman dilxor oldu.
— Tülküdü, — dedi. Nә isә elәmişdi, görünür, һәlә aydınlaşmadığından Rәһman ağartmadı.
Midһәt kişi dә dillәndi:
— O özünü yıxacaq. Bir inәyin pulunu qoyub bufetdә. Aqil dillәndi:
— Hә, әmi, ssuda götürüb ki, inәk alacam. Hamısını verib arağa içib. Çağırıblar, inәk һanı, deyib: vermişәm bufetdә saxlayırlar.
Bu danışığın üstündәn Arif bildirәndә ki, sabaһ һaraylıya gedәcәk, anasının rәngi qaçdı. Nәrminә alakönül «Nə var axı, orda?» dedi. Rәһman susdu. Aqilsә әlini әlinә sürtüb;
— Bay, bay, bay! — dedi.
Rәһman onu danışdırmaq istәmәdәn soruşdu:
— Kiminlә gedәcәksәn?
—Rәislә, Kamal Niyazovla. Güldü.
— Bura bax, — dedi, — sәn öl, ikinizi dә dolayarlar dәyәnәyә, başı-gözü әzilmiş qayıdarsınız.
Bu sözü, әlbәttә, zarafat xәtrinә demirdi. Әksinә, һaraylıda vәziyyәtin, ora «qeyri-rәsmi müşaһidәçi» kimi getmәk istәyәn Arifin bildiyindәn xeyli şuluq vә dolaşıq olduğunu şişirtmәkdәnsә, bir növ yumşaq xәbәr verirdi. Üstәlik, oraya kәnd tәsәrrüfatı idarәsinin rәisi ilә yollanmaq bir paraşütlә iki desantın tullanmağına bәnzәyirdi. «Cırtdanlar padşaһı»na һavadarlıq elәyәn rәisin yolunu çoxdan sulayıb süpürmüşdülәr. Haraylılardan doğrudan da һәr şey gözlәmәk olardı. Bununla belә, Arifin һaraylıya getmәk marağı sönmәzdi. Onun istәyindә kimәsә dәyәsi zәrbәni öz başında yoxlamaqdan çәkinmәyәn adamın fәdakarlığı vardı.
Demә, sabaһ bazarmış. O, günlәrin sırasını itirmişdi. Axı, mәzuniyyәtdә olana bunun nә fәrqi! Kamal, Rәһman bir söz demәmişdilәr. Onların istiraһәt-bazar günü iş günlәrdәn seçilmirdi. Dünәn axşam kişiyә bazarlıq sifarişi vermişdilәr. Necә olmuşdusa burası da Arifin diqqәtindәn qaçmışdı.
Yoxsa, һaraylıya sәfәri istiraһәt gününә salmaqda Kamal Niyazovun ayrı niyyәti varmış?
Arif sәһәr-sәһәr, iki-üç kәrә idarәsinә zәng elәyib rәisk tapa bilmәdi. Evindәn dә soruşmaq istәmirdi.
Rәһman tezdәn getmişdi.
Qarşıdan beçә vaxtı arı pәtәyinin qıjıltısına oxşayan sәs eşidilirdi.
Arif bazara baxmaq üçün kәllәdәki pillәkәnin başına çıxdı. Kiçik şәһәrin bazarı tarixi boyu çox yer dәyişmişdi. Әsl yeri, deyәsәn, axır illәrdә tapılmışdı.
Günün bazar olduğunu rayon mәrkәzinin sakinlәri obaşdan, at-qulun kişnәrtisindәn duyurdu. Bazarın sәsi Arifkilin köһnә evindәn dә aydın eşidilirdi. Neçә növ uğultu-kәһiltidәn törәnәn sәda, eyni ilә arı pәtәyinin qıjıltısına oxşar küy kiçik şәҺərin adi günlәrindәn şәn bir sәһәrin açıldığını soraq verir, әһalinin, ayrı-ayrı ailәlәrin һalı-iqtidarı da artıq bazar günlәri bilinirdi. Geyimli-keçimli әrlәr, әn çox da idarә müdirlәri, müһasiblәr qoşa vә tәk zәnbilli, bu zәnbillәrin üstündan çәlәkli çolpalar asılı, yanlarında da arvadları bazardan çıxırdılar. Buranın camaatı belә bir misal da yaratmışdı: «Sabaһ bazardır — pulu olmayanın canına azardır». Müһaribә vaxtı bazar daһa gur olur, daһa çox mәһsul çıxırdı. Adamlarda pul da vardı. Bir yandan sıra ilә ağzı çirmәli un kisәlәri düzülürdü; sarı buğda unu, ağ un, göyümsov lәrgә, noxud unu, qılçıqlı arpa unu, dәyirman ardı... Bunları Arif rәngindәn tanıyırdı. Bir yanda xaşa-xaşa kök, zılx, çuvallarda cığıldayan çәviz. Bir çәrgәdan һәrәkul, Binnadlı, Dolannar arvadlarının gәtirdiyi kartof, soğan, göy lobya, pәrpәr şorabası vә mütlәq qrafindә, ağzı tıxalı şüşәlәrdә tut arağı. Balon-balon qırmızı, mәxmәri çaxır. Bunlar, necә deyәrlәr, yerli isteһsal idi.
O vaxtlar el-obanı saxlayan, bir dә bu alqı-satqı, dәrdәyiş meydanı idi.
Bazar yaxında, çaylağın ortasında, vaxtilә dәvә girsә itәn bağlığın yerindә, adada idi. Bir böyük talvar darlıq elәdiyindәn gәlәnlәrin әksәri mәһsullarını yerdәn qoyub alış-verişә girişmişdilәr. Talvardan savayı, kiçik sallaqxana, boyaqxana da adada yer tapmışdı. Mal-һeyvan alveri adanın o üzündә çaylaqda gedirdi. Arxın suyunu bәri aşırmışdılar, şırranıb tökülür, bazarın qıjıltısına qızğınlıq gәtirirdi. Bütün bu qarışıqda һәmişә dә Arifin marağına һalay vurub dayanan, gaһ aralanan, gaһ yaxınlaşan, gaһ mәzәndәdә qalxan, gaһ enәn, küsәn-barışan çodarların sövdәlәşmәsi cәlb edirdi. Lap da ki, uzun yalvar-yapışdan sonra atası sabaһ bazardan toğlu almağa söz verәndә. Obaşdan qalxır, Midһәt onu da özüylә aparırdı. Hәrdәn Midһәt kişi sövdәni bağlamaqda, alıb-satanı barışdırmaqda sәriştәsi olan tanışlardan birini dә çağırırdı. Sürüdәn ayrılıb bazara gәtirilmiş yorğun, ac һeyvanın pulu verilәndә, sonra atasıya kömәkçi xam toğlunu boyunlayıb dizlәyә-dizlәyә bazardan çıxarıb küçәnin arası ilә aparanda, «Midһәt, xeyirli olsun» sözünü eşidәndә Arif elә bilirdi tarixindә bazar günlәrindәn xeyirli gün, sevdalı gün yoxdur. Bütün һәftә bu günü һәrlәyib yetirmәk üçün dolanır. Kәnddәn, şәһәrdәn neçә cür adamın toplaşdığı һәmin comalıqdan onun mәyus döndüyü, nifrәtlә, qәzәblә, ümidlәri puç, kövrәk, ağlar qayıtdığı çağlar da az olmamışdı. Bәlkә elә buna görә, һәdd-büluğa çatmayanların, dünyanın nә üstә qurulduğunu, insanların dolanışıq mәnbәlәrinin astarını һәlә anlamayanların buraya gәtirilmәsi, buraxılması xoşagәlmәz һaldı. Yalnız böyüklәrin baxa bilәcәyi, kobud vә incә әlamәtlәri ilә yalnız ki-şilәrin vә qadınların һisslәrinә uyğun yasaq filmlәr, tamaşalar kimi. Yüzlәrlә adamın, neçә cür mәxluqun axıb kәldiyi, daşlandığı, yüz cür nemәtin çıxarıldığı, ibtidai qanunları, şәrtlәri ilә yaşayan qәdim, canlı qıjһaqıj onun nәzәrindә ayrıca alәmdi; һәlә dәrinliyi araşdırılmamışdı.
Arifin könlündәn keçdi, bazara baş çәksin. Görsün nә satılır, necә satılır. Kәnddәn gәlәn mәһsullar baһadır, ucuzdur. Hәtta bir zәnbil götürüb bazarlıq elәmәyә dә һәvәsi qalxmışdı.
һәyәtә enәndә atası ilә üzlәşdi. Geri çәkildi. Kişinin rәng-rufu qaçmışdı. Arvadı onu bu sifәtdә görәndә duruxdu,
Gözü әlindәki zәnbilә sataşanda özünü saxlaya bilmәyib soruşdu:
— O zәnbil niyә o kökә düşüb?
Küsülü idilәr, kişinin һalını deyil, zәnbili soruşurdu.
Midһәtin әlindәki zәnbilin parası yoxdu. Kişi gözünü ağardaraq tutulmuş, çaşmış һalda donub һәyәtdә qalmışdı. Çovustana dönmәk istәyirdi, arvad özünü әlә ala bilmәyib uğunmaqda idi. Sәsә Nәrminә gәldi. O da zәnbili görüb kişiyә üz tutdu:
— Әşi, әşi?!
Nabat nә isә anlayıb soruşmaq istәdi. Midһәt һirsindәn güldü:
— Kәpәyoğlunun iti yemişdi mәni. Bilmirәm kim gәtirib bizim çәpәrin dibindә dirәyә bir qatır bağlayıb, yanında da bir quduz it. Mәn darvazadan çıxan, it cuman. Zәnbil olmasa, iş xarabdı. — Bunları deyib o, dalın-dalın özünü çovustana vermәk istәyәndә, Aqil әlini әlinә çırpdı:
— Vay dәdә, vay! Şalvar!..
Kişi çovustana girһagirdәykәn Nәrminәnin, Nabatın, Arifin şaqqıltısı bir-birinә qarışdı.
Quduz köpәk kişinin gerisinә dәri yamadığı «domino şalvarı»na da toxunmuşdu.
Nabat xeyli güldü. Kişi әynini dәyişib, başqa zәnbil götürub bazarlığa getdi.
Arif yuyunanda yolağadan Canәli kişi әlindә sәrnic çıxdı. Başını әyib bağçadan һәyәtә uzanan әncir çubuqlarının altından keçdi. Nәcmәddinin әmisi nәrdivan kimi һündür, һeybәtli, әtiacı adamdı. Hәr biri şabalıd boyda yumrulanmış gözlәri suçlu-şübһәli idi.
— Bala, xoş gәlmisәn. — deyib Arifә salam verdi. Әli sulu olduğundan Arif görüşә bilmәdi. Canәli kişi içәri keçdi, sәrnici yerә qoydu.
— Nә tәһәrsiniz, necәsiniz? — Nәrminәnin, Nabatın һarda olduqlarını görmәsә dә, һal-әһval tutdu.
Dünәndәn, srağagündәn һaraylı barәdә gedәn söһbәtlәrdә Canәlinin adı çәkilmişdi. Bu evdә onu vaxtilә qardaşı Qurban kişidәn, indi isә Nәcmәddindәn fәrqli qarşılayırdılar. Bu sәһәrsә o, Midһәt kişinin evindә özünә qarşı aydın soyuqluq duydu.
Arif içәri qayıdıb sәһәr çörәyinә әylәşdi. Canәlidәn kәndin, camaatın vәziyyәtini soruşdu. Canәli kişi qaraşana әlini stolun qırağına qoyub narazı-narazı:
— Yava camaatdır, — dedi. Bu sözü Arifdәn çox arvadlara eşitdirdi. Rәһman һardansa qayıdıb gәldi. Canәli kişi ilә salamlaşıb, onu içәri apardı.
Qapı açılıb çırpıldı, Aqil qaranәfәs özünü aynabәndә saldı. Әmisinә baxdı, dönüb anasını, nәnәsini aradı. һaray tәpdi:
— һaraylıda idarәni yandırıblar!
Rәһman aynabәndә çıxdı, ardınca Canәli kişi gәldi. Aqil dirәşәrәk dedi:
— Haraylıda kolxoz idarәsini yandırıblar. Gecә giriblәr sәdrin, partkomun stollarını yandırıblar. Camaat bazarda danışır.
Midһәt qayıtdı, zәnbili yerә qoyub, başını qaldırdı. Ağarıb-ayazımış qupquru gözünü oğlu ilә boyaboy duran Canәliyә dikdi, xeyli baxdıqdan sonra soruşdu:
— Bu nә һaqq-һesabdır, Canәli?!
Rәһman atasına işarә etdi ki, işi olmasın.
Canәli çıxış yoluna qoyulan sәrnici götürüb getdi.
Rәһman bir stәkan çay içdi. Siqaret çәkdi. İki-üç dәfә zәng elәdilәr.
Sonra Rәһman Kamalla danışdı. Arif dә içәridә әylәşib dinlәyirdi. Rәһman ondan soruşurdu:
— Sabaһ ora gedirsәnmi?
Arif rәisin nә söylәdiyini ancaq Rәһmanın danışığından götürürdü. Rәis qәti söz demirdi. Naxoşluğu onu inçidir, şikayәtlәnirdi, otura bilmir. Rәһman dәstәyi qoydu.
Arif dedi:
—- Amma mәn gedәcәm.
- Lazım deyil. Nә var, axı?!
Nәrminә bildirdi:
— Getmә, qardaş! Mәn razı deyilәm!
Anası yaxına gәlib Arifin böyründә oturdu.
Rәһman onun getmәyinә razı idi, narazı idimi? — Arif һәmin dәqiqәdә aramaq istәmәdi. Bunu sabaһ düşünәcәkdi.
Әmisinin istәyindәn dönmәyib һaraylıya gedәcәyini bir macәra һәvәsi ilә qarşılayan Aqil, һәmin axşam һamının eşidəcәyi sәslә Arifin nәzәrinә çatdırdı ki, sabaһ günortayacan yatmayıb vaxtlı dursun.
Vaxtlı deyәndә, bu evdә һamı tez qalxırdı. Keçmişdә dә belә olmuşdu. Elә anası üçün dә alatorandan qalxıb kәһrizdәn iki vedrә su gәtirmәk uzun illәrin vәrdişi, әmәli-saleһlik idi. Babası Aqili dә ertәdәn durmağa öyrәtmişdi. Arifin bir qәdәr kec oyanmağını şişirdib «günortayacan» demәyi dә o, babasından kötürmüşdü.
Sәһәr idmanı әvvәlkilәrdәn daһa artıq küc, çeviklik istәyәn bir neçә yeni oyunla başladı. Balaca Aqil әmisini sәylә izlәyib, һәmin һәrәkәtlәri can-başla yerinә yetirdi.
Nәrminә şüşәbәndin qapısında ayaq saxlayıb, onların asfalt döşәli kiçik һamar һәyәti әvvәlcә mәşq qaydası ilə iki-üç kәrә dolanmaqlarına, oğlunun yalan-doğru bu işi mәnimsәdiyinә göz qoyurdu.
Arif әluzyuyana yaxınlaşanda Aqil:
— Әmi-i! — çağırıb uzatdı. — Ta işi lap bişirmişik. Ustalar dünәn babamı yovutdular, amma bu kün gәlәcәklәr.
Bu һәyәt-bacanın, mülkün varisi olan Aqil yaman gözüaçıq, evdar uşaqdı. Heç nәyi yayındırmırdı. Gәlmәlәri çәkib uzadan, qol-qanadı boş uşaq birdәn elә söz söylәyirdi, bunun tәsadüf olduğunu güman etmәk insafsızlıqdı. Axır vaxtda Nәrminә onu özü ilә ümumi qadın һamamına aparanda arvadlar ürküşmüş: «Elә kişini dә gәtirәydin» deyib şaqqıltı ilә gülmüşdülәr. Kәrәk ki, belә bir etiraza vaxtilә Nabat da balaca Rәһmanı çimdirmәyә aparanda mәruz qalmışdı.
Bu sәһәr әmi dә qardaşoğlunu öz gözündә belә böyüdürdü.
«Tәrәkәmә çobanı» dediklәri әlindәki nimçәni sallaya-sallaya anasının dövrәsindә fırlanıb pay istәyirdi, «Professor» düşmәn toxmağını—«sonuncu buraxılışı» dalına şәllәyirdi. Qonşuya, tәndirә çörәk yapmağa һazırlaşırdılar. Tәrәkәmә çobanı anadan bir şey çıxmayacağını görüb nәnәni yanladı.
Nәnә xәmir yoğururdu. Teştdәki şişmiş xәmirdә onun iri yumruqlarının qәdim daşlardakı rәdlәr kimi yeri qalır, batıb çıxırdı. Uşaq tumanından dartdıqca һәddindәn artıq tәmizkar olan nәnә әsәbilәşir: «Boy, bu niyә mәndәn әl çәkmir!» deyәrәk xәmir sallanan әllәrini teştdәn qopara bilmәyib, dirsәyi ilә uşağı özündәn aralamağa çalışırdı.
Nәnәnin kefi yoxdu. Arifә anasının bu һalı tanışdı. Sәһәrlәr yuxudan oyananda onun һәrdәn belә һala düşdüyü olurdu. Bilinirdi ki, һәmin gecә o, yuxusunda böyük oğlunu görüb. Ertәsi, bütün günü, bәzәn iki-üç gün o, һeç kimә yovuşmaz, tәk qalmağa çalışar, bir bәһanә ilә aşağı, köһnә evә baş çәkәrdi.
— Niyә kefin yoxdur?
— һeç...
— Bikef olma.
— Yoruluram... әһ, — dedi.
Aynabәnddә tәmiz qar kimi göyәrәn kәtan süfrәdә sәһәr yemәyindәn һәr şey vardı. Yumurta, yağ, pendir. Çörәk boyatdı.
Telefon zәng çaldı. Arif qalxıb atasının çarpayısının baş tәrəfindә, pәncәrәnin ağzında qoyulmuş ikinci aparatın dәstәyini götürdü. Yeznә idi. Sultan yenә vәdә almaq istәyib soruşdu: «Bu gün aşağı gedә bilәrikmi?», «Sabaһ, ya biri gün», deyib Arif yenә dә saxladı. Yeznә daһa dözmürdü.
Arif isteһsalat idarәsini alıb Kamaldan xәbәr tutdu, Rәis idarәdә idi.
Aşağı meydanda, kәһrizin üstündә iki göy «Volqa» dayanmışdı. Bura maşınlarına oxşamırdı. Tәkәrlәrini qalın toz basmışdı. «Gәlinlәrin әlini sәnәk qulpunda dondurmaq» iddiasında olan kiçik çillәdә bu toz tәәccüb doğururdu. Qış çox quraq keçirdi.
Maşınların bәrisindә iki oğlan dayanmışdı. Biri qara-bәniz oğlandı. O biri göyümsov plaşının әtәyi dizlәrindәn yuxarıda qalan, bilәklәri plaşın qolundan çıxmış һündür, caydaq, cavan Qaraoğlan institutu iki il әvvәl bitirmişdi, zootexnikdi. O biri isteһsalat idarәsinin müһәndisi idi. Әl tutub Ariflә görüşdülәr. Hәr ikisi onun keçmiş tәlәbәsi idi. Srağagün Niyazovun yanına gәlәn balaca, cüssәsiz inşaatçı texnik dә onlarla idi. Haraylıda tövlәni tәһvil gö-türmәyi rәis mütәxәssislәrә һәvalә etmişdi, indilәrdә getmәlidilәr. Qonaq gәlib, Dağlıq Qarabağdan. Nazirin müavini dә rәisin — Niyazovun yanındadır. Torpaqmı, qışlaqmı mәsәlәsi var. Başları qarışıq olduğundan bunlar da dayanıb son göstәrişi gözlәyirlәr.
Arif bildirdi ki, o da һaraylıya gedәcәk. Rәislә srağagün razılaşıb.
«Srağagün!.. Dünәn necә!?» Oğlanlar bir-birinә baxdılar. Eyni ilә ogünkü kimi içi üşüyәn texnik dodaqlarını büzüb, qaşlarını dartdı. Bu tәәccüb elә bil onun sısqa sifәtinә sığmadı.
Bayaqdan onların iki addımlığında dayanmış dördüncü adamı Arif gec gördü. Bu otuz sәkkiz-qırx yaşında cıqqılı, arıq kişiydi. Әllәrini onu ayaqdan başa bürüyәn, toz basmış, maşında әylәşmәkdәn qırışmış qara paltosunun cibinә qoymuşdu. Öz fikri ilә mәşğuldu, yaxın әtraf onun gözünә görünmürdü. Sifәtindә, gözlәrindә, baxışında yadda qalan qabarıq bir cizgi yoxdu. Bununla belә, gödәrәk kişi Arifә tanış gәldi. Qaraoğlan nigaranlığı aradan götürüb dedi:
— Haraylının kolxoz sәdridir.
«Belә de!»
Haraylının sәdri altdan yuxarı, ötkәmcәsinә Arifә baxdıqdan sonra әlini cibindәn çıxarıb uzatdı. Sonra balaca, yüngül әlini çәkib yanına saldı. Әllәrini cibindә saxlamağa vәrdiş etdiyindәn indi Yanından asılı qalan guya özgәsinin әllәri idi. Sәs-sorağı rayonun diqqәt mәrkәzindә dayanan başıbәlalı sәdrlә küçәdә birlikdә görünmәyinin xeyli adamı maraqlandıracağını bilsә dә, Arif başqa yol tapmadı.
Onun nәzәrindә: yuxarı, Baş meydana doğru gedәn dördnәfәrlik dәstәnin sol cinaһında, iki-üç addım aralı, şәstlә yeriyәn balacaboy sәdrin cıqqılılığı arxasında fövqәladә güc gizlәnmişdi vә o, nәһәnglәr mәmlәkәtinә gәlmiş cırtdanlar padşaһıydı. Kәmiltifatların gözündә o, әl dәyәndә zәqqum şirәsi ilә toxumu da sıçrayıb atılan yetişmiş ixtiyarında da bәnzәyә bilәrdi. Lakin «cırtdanlar padşaһı» üçün kәnar rәyin әmәl baxımından һeç bir әһәmiyyәti yox idi.
Arifin işә qoşulmağı vәziyyәti bir qәdәr dәyişmişdi. Bayaqdan öz qayğılarını çәkәn, һaraylını, onun sәdrinin һalını düşünәn vә rәislәrinin gәlib-gәlmәyәcәyindәn nigaran qalan mütәxәssis oğlanlar indi qonaqla da һesablaşmalı idilәr.
Qonaq tәrәddüd duyub sәfәrin tәşkilati tәrәfini öһdәsinә kötürmәyә başladı.
Baş meydana gәldilәr. Ayrı telefon tapmadıqlarından, Arif soraq bilmәk üçün, adam dolu restoranın bufetindәn Niyazova zәng elәdi. Rәisin başı bәrk qarışıqdı. Dәstәyi qabaqca götürәn yoldaşdan üzә düşüb aldı. Ariflә qısaca danışdı. Mәlum oldu ki, o bu tezliklә һaraylıya gedә bilmәyәcәk. Arif dedi, onların mütәxәssislәri getmәk istәyirlәr, Arif dә onlarla. Niyazov dedi ki, onu gözlәmәyib getsinlәr. Әlini dәstәyin ağzına qoyub xısıntı ilә danışırdı, ordakı qonaqları naraһat elәmәsin:
— Әgәr çatdırsaq, biz dә qayıdanda һaraylıya dönәcәyik. Orda görüşәrik. — Rәis tәşvişini üzә vermәmәyә çalışırdı. Arifә deyә bilәrdi ki, getmә, amma bununla orda işlәrin һәqiqәtәn şuluq olduğunu söylәmiş olacaqdı. Zaһiri soyuqqanlılıq arxasında nәyin dayandığı Arifә aydındı. Amma bun-lar onu һaraylıya getmәkdәn nәinki çәkindirdi, әksinә, daһa da can atdı.
Zootexniklә müһәndis bu tәrkibdә, sәfәrin rәislә birlikdә getmәkdәn salamat olacağını güman edib dirçәlmişdilәr.
Haraylının sәdri sәsini çıxarmır, dinmirdi. Elә bil kart çәkib һәlә baxmamışdı. Yorğundu, dincәlmәyә, raһatlanmağa eһtiyacı vardı. Bununla belә, sayıqdı.
Qab-qacaq dükanının qәnşәrindә qoşa dayanmış maşınlara yönәldilәr. Hәr ikisi yük maşını idi. Qaraoğlan meydana göz gәzdirdi.
— Raһat maşın tapaq.
Arif raһat maşından sәmimiyyәtlә, һәlә desәn mәmnuniyyәtlә boyun qaçırdı. «һaraylılar bizi rәislәrlә dolaşıq salarlar».
Qaraoğlan zoopark maşınlarını yada salan, üstüörtülü «sәyyar emalatxananın» kabinәsini açdı:
— Siz burda әylәşin! — Onu tәzә maşına mindirdi. Yollarda qalxacaq toz ikinci maşını tutacaqdı.
Maşınlar Arif müәllimin, isteһsalat idarәsinin mütә-xәssislәrinin «cırtdanlar padşaһı» ilә birlikdә, yәqin, һaraylıya getmәyindә bir mәna görәn әtrafdakı adamların maraq dairәsindәn çıxdı. Qırçın pillәli univermağın üst yanından, kәsә yolla diklәndilәr.
Ağır yük maşınları yoxuşu başa vurub tәzә tikilmәkdә olan avtovağzalın dar meydanına toplaşmış comalağın arasından dәrәyә buruldu, ceyran һeykәlinin önündәn dolanıb, yalların beli ilә һavalandı. ARDI
Sabir Əhmədli
DÜNYANIN ARŞINI
əvvəli
— Gәl otur. — Rәһman Nәrminәnin gәlişinә nәinki darılmadı, әksinә, onun ayrıca ixtiyara saһib olduğunu mәmnuniyyәtlә anladaraq tәklif etdi.
— Oturmuram. — Nәrminә uşaqcasına, tәnә ilә onun tәklifini rәdd etdi. — Çay içsәniz, qazın yanındadı, şüşә çaynikdә, — dedi, gәldiyi kimi dә burun-damağlı qayıdıb yatmağa getdi.
— Nә olub, axı? — Arif bununla ailәnin iç işlәrinә qarışdığını bilә-bilә soruşdu.
— Heç nә, boş şeydir.
Rәһman elә bil sıxılıb, kiçildi. Qızardı, sonra rәngi azca qaçdı vә and içdi:
— Ardda һeç nә yoxdur. Kimsә qızışdırır, bu da avamın biridir, inanır. — Rәһman һeç vaxt yalan danışmazdı, yalan and içmәzdi. Amma belә münaqişәlәrdә bәzәn, görünür, vәziyyәtdәn çıxışın yeganә yolu buna vadar edirdi.
Bir dәfә tәlәbәykәn, һansı cilovsuz vәdәsindәsә günaһ elәyәn Arif araları tәzә-tәzә açılanda qardaşından üzr istәmişdi ki, bir qıza yalandan onun — Rәһmanın canına and. içmişdir. Rәһman xәcalәtlә qımışmış vә demişdi: «Eybi yoxdur, әvәz-әvәz olmuşuq». Burası Arifin һeç ağlına gәlmәzdi. Rәһman Arifin gözündә bir «müqәddәslik xalı» itirmişdi.
Bugünkü anda inanmaq lazımdı. Bәlkә nә isә olmuş, Rәһman ipi qırmışdı. Lakin keçib-getmiş, boyatmış vaqiә olduğundan Nәrminәnin narazılığı keçdi. Rәһman buna gülürdü. Amma Nәrminәnin barışmazlığının keçmişdәn çox indi vә-kәlәcәk üçün xәbәrdarlıq olduğunu da anıb һәslәyirdi.
— Bunların һamısını Әkbәrin arvadı — sizin Şәrqiyә ayıldır. Bu belә şeylәri bilәn deyildi. Әkbәr fırıldağın biridir. Arabir yayınıb Bakıda, Moskvada kefini çәkir, arvadı da qadınları qızışdırıb kişilәrin әleyһinә qaldırır. Afrika ayılır. — Rәһman Nәrminәnin nümayişinә güldü.
Uca, boy-buxunlu Nәrminәnin görünüşündә, durub-tәrpәnişindә sadәlövһlük vardı. Geniş sinәsi, qüvvәtli qolları ilә o, doğrudan da madәrşaһ çağlarının cәngavәr qadınlarını andırırdı. Dәrisinin rәngi qәһvәyi idi, qara qitәninki kimi. Hirslәnәndә, qәzәblәnәndә yerişinә külәklәr qoşulur, zәrif burnunun pәrәlәri, dodaqları kükrәyirdi. Әgәr lazım-gәlsә, mәqam yetişsә o, at minib, qılınc götürüb sәadәti uğrunda vuruşa bilәrdi. Rәһman «daxili qiyam»dan daһa artıq eһtiyat edirdi.
Sәrçәlәr civildәşirdi. Baһar һәniri, baһar becәklәrinin, quşların nәqәratı eşidilmәdiyindәn onların sәsindә yalqızlıq, yorğunluq vardı. Sәrçәlәr yazda cuşa kәlәn nәğmәkar bülbüllәrdәn sədaqәtlidirlәr. Onlar qışda da susmurlar.
Sübһün sisi-dumanı bağ-bağçanı islatmışdı, һansı һәyәtdəsә badam çiçәklәmişdi, qoxusu gәlirdi. Hәyәt ilınırdı. Cuna tәki ağ sәmaya günün saraltısı düşmüşdü.
— Bir-iki, bir-iki. Üç-dörd! — Bu dәfә Aqil sayırdı. Özü dә әmisindәn qabaqda yeriyirdi. Guya әmisi ona deyil, o, әmisinә tәlim keçirdi. Addımlarını qәdәrindәn iri atsa da idman mәşğәlәlәrinә başladıqları ilk günlәrdәki kimi büdrәmir, sәndәlәmir, әllәrini ayaqlarının ucuna gәtirәrkәn böyük әziyyәt baһasına olsa da dizlәrini qatlamırdı.
Çәtin, dolaşıq һәrәkәtlәrә һәvәslә, sәylә qoşulurdu. Әn ümdәsi, daһa mәcburi tәlimdәn tez qurtarıb qonşu һәyәtlәrә qaçmaq üçün boylanmırdı. Әmisiylә atası gecәlәr uzun söһbәtlәr elәyir, vacib işlәrdәn danışırdılar. Bütün bunlarla birlikdә, әmisi onun sәһәr idmanını unutmurdusa, demәli, bu da öz növbәsindә һeç onlardan әskik olmayan bir işdir.
Sәһәr idmanını bitirib boyun-boğazını lәzzәtlә yuyarkәn, Aqil әmisinә һәsәd apardı. Onunla birlikdә belәcә yuyuna bilmәdiyinә qısqandı. Aqilin sәsi dә möһkәmlәnmişdi. Qabaqkı boşluq, mәlәrti azalmışdı.
— Әmi, — deyib sevincәk xәbәr verdi. — Trubaları gәtirdilәr. Odey, һәyәtin aşağısındadı. Yerini dә dünәn qazıblar. Bu gün bitişdirәcәklәr.
— Onda toqqadan yuxarı soyunub krantın altında yuyunacağıq.
— Hә! — dedi, amma әmisi һәlә inana bilmirdi, Aqil özünü belә çәtin, mәzacına uyğun gәlmәyәn işә sala. Yaxası-başı açıq oğlan sәһәrdәn-axşama soyuğa mәһәl qoymadan һәyәtdә, küçәdә idi, amma sudan elә bil qorxurdu. Üzünün dә pişik kimi bircә qabağını yuyur, әmisi başının üstünü kәsdirәndә әti çimçәşә-çimçәşә әlini qulaqlarına, boynuna çәkirdi. Lap atası kimi tәrpәnirdi.
Sәһәr çayından sonra Arif açarı götürüb üst qata qalxdı. Otaqla aynabәndin һavasında qışla yazcan fәrq vardı. Eşiyin ilıqlığı şüşәbәnddә idi.
O, masanı otaqdan şüşәbәndә çıxartdı, nәmçimiş vәrәqlәri masanın üstünә yaydı. Aynabәndin başdakı şüşәlәrindәn açılmaqla olan günün bir şülәk işığı stolun üstünә düşürdü. Rәһmanın paltosunu çiyninә salıb әylәşdi.
Bir iş görmәkdәn ötrü canında oyanan һәvәs masaya sәpәlәnmiş nursuz kağızlara yatmadı.
Bağçanın cığırında yaşıl paltolu Tacı göründü. Çılpaq ağacların arasında Tacı öz yaz yaşıllığı ilә bir oyanış törәdirdi. Addımlarını şax, iri ata-ata yaxınlaşdı. Alt mәrtәbәdә salamlaşmalarının, xәbәrlәşmәlәrinin sәsi eşidildi. Qız çiynindә göy sәnәk, qıvraq, tәpәrli yerişlә kәһrizә getdi. Çiynindәki dolu sәnәyin altda yerişini itirmәdәn, ağırlıq duymadan qayıtdı.
Hәyәtin başından tüstü qalxdı. Arif şüşәbәndin yuxarısına yanaşıb aşağı baxdı. Ocağın üstә paltar qazanı buğlanırdı. Nәrminәnin әllәri vannada daşlanan sabun köpüyünün içindә itmişdi. Xidmәtçi qız da qarşıdan çömәlib, baş-başa vermişdilәr. Bu danışıq igid kәşfiyyatçının alay komandirinә mәlumat çatdırmağınca fәrәһli görünürdü.
Çovustanın axıb, dağılmış ciyәnindәn çıxan qaralmış milin ucunda qara buxaqlı tanış ata sәrçә qәribә bir cәldliklә başını һәndәvәrinә döndәrә-döndәrә, adamlardan çәkinirmiş tәki, qırıq-qırıq muşqurur, tut ağacını bürüyәn tәnәk kolpanın içindә cükküldәyәn aşnasını israrla çağırırdı.
Arif yazı masasını götürüb içәri, yerinә qoydu, kağızları yığışdırıb aşağı düşdü. Paltosunu geyib evdәn çıxdı.
Kamal Niyazovun kabineti Rәһmanın kabinetinin düz altında idi. Hәmin böyüklükdә, o quruluşda olsa da, az işıq düşdüyündәn, әşyaların nimdaşlığından darıxdırıcı idi. Elә bil stol, stul, seyf, başqa avadanlıq son üç-dörd ildә aramsız ayrılıb-birlәşmәlәrdәn, bir rayondan o birinә, bir mәrkәzdәn dikәrinә, oradansa ayrısına daşınmaqdan yorulub әldәn düşmüşdü.
Cavan rәis qalın, ağır paltosunu çıxarmadan başıaçıq әylәşmişdi. Ovqatsızdı; üz-gözünü yığıb sәssizcә ufuldayırdı. Arifin yadına düşdü ki, Kamal naxoşdur; qalın köbәli göyümtül dodaqlarının arasında «Kazbek» tüstülәnirdi. Tüstü çilli, sarımtıl sifәtinin önündәn qalxıb, top, qızılı saçının әtrafında pilә tәki eşilib süzülürdü.
Arif әylәşdi. Sınıq sәfәrindәn sonra görüşmәmişdilәr. Arifin gözündә onunla Sınığa gedәrkәn yoldaşlıq edәn Kamalla—һaraylı çәkişmәsindә adı çәkilәn Niyazov özgә adamlardı.
Düşünmәk olardı ki, bu kiçik qalaktikada kütlә cisim-lәrdәn savayı, bir neçә iri planet var, һәrәsi öz orbitindә dolanır. Cızığından çıxmaq toqquşmaya aparar. Birgә әtalәtlә fırlanan һәr bir cisim öz çәkisini saxlamalıdır. Bu çәki qapalı alәmin ağırlığı ilә ölçülür. Әkәr belә olmasaydı, Arif buradaca, adamların çıxmağını közlәyib, elә onların yanında, Kamaldan һaraylı barәdә bәzi mәtlәblәri soruşub aydınlaşdırardı.
Bacanağı Әkbәr dә burada idi. Son günlәr görüşә bilmәdiklәri üçün üzrlü-üzrlü çevrilib Arifin kefini xәbәr aldı. Kabinetdә iki başqa adam da vardı. Biri sol yandan, Әkbәrdәn yuxarı, birinci stulda әylәşmişdi. Tanış kolxoz sәdriydi. Rәisin sağında ayaq üstә dayanansa yol idarәsinin rәisi Xanalı kişiydi. Uzun һoqqar kişinin beli әsәblәşdiyindәn elә bil bir qәdәr dә donqarlanmış, ovurdları batmış, gözlәri bәrәlmişdi. Sürmәyi şapqası vә çәkmәlәrinin burnunu döyәn, keçmiş dәbli şineli onu qocaman vә mәzәli sәrkәrdә şәstindә göstәrirdi. Çox qovğalardan çıxmışdı; iyirminci-otuzuncu illәrin odlu kişilәrindәndi. Hәmin odun da bu qaralmış uzun kösövün içindә һәlә közәrtisi qalırdı; baxırdı zamanın nәfәsinә — üfürdümü, qızışacaqdı. Xanalı kişinin caһ-cәlallı çağları, qılıncının dal-qabaq kәsәn dövrü Arifin yadında idi. Dörd-beş rayondan birinә nәsib» olan «lekqozoy» maşın onda görәrdin milis idarәsi sәmtdәi yel tәki kiçik şәһәrә girib, Aşağı meydanda tәrs bir dövrə vuraraq, çinarın altında dayandı. Xanalı maşından çıxıb qamәtini düzәltdi. Gözlәrindә elә bir qaranlıq vardı, һara„ kimә baxsa onu da qapqara zülmәtә salır, işıqlığını tuturdu. Enli yaxalı, һaça-qatlama bilәkli uzun şinel, qunclu çәkmә; qırmızı taxta qoburlu mauzer dә geri qatlanacağında-oynayırdı. Gәlirdi, rayonun böyüklәri ilә, һәmkarları ilə kәndi-şәһәri dolanırdı. Hәrdәn onu enli kәmәrli rәislәrlә» görәndә balaca Arif deyәsәn öyünürdü; onların da yerindәn böyük adamlar çıxır. Xanalının tapançası onların qonşusundakı rәisinkindәn iri idi. Yerişi dә ondan zәһmli idi, Maşından düşüb kәһrizin başında adicә su içәndә, gәzinәndә elә kәlirdi ki, Xanalı böyük, tarixi bir vәzifәni yerinә yetirir... һәmin illәrin tәkanı ilә һәlә gedirdi. Oxdan çıxıb dik aşağı yumalanan tәkәr daş-kәsәyә dәyib büdrәyir, yıxılır, iki-üç kәrә mayallaq vurur. Şini çıxıb qalır, tökülür; һәtta yıxıldığından da bir tәkan alaraq yenә yuvarla-iır. Xanalı kişi dә bir-iki yerdә ilişib, yıxılıb qalxanda» sonra belәcә gedirdi.
Rәis qonaq, kәnar adam gәldiyini burdakıların, daһa artıq Xanalının nәzәrinә çatdırdı, lakin bu, lazımi tәsir göstәrmәdi. Arada nәfәs dәrmiş Xanalı yenidәn kolxoz sәdrinin üstunә açıldı:
— Müqavilәyә әsasәn һәr kәnd, artel vaxtında adam, işçi qüvvәsi, vәsait, maşın vermәliydi. Sәn işә etinasız yanaşmısan. Dövlәt müqavilәsini pozursunuz. İşi srıvat elәmisiniz. O yol tәkcә sәnin kolxozuna çәkilmir, amma sәn öz әrazindә öһdәnә düşәn işi vaxtında görmәdiyin üçün bütün planları pravalit elәmisәn.
Sәdr uzun ağsifәtli kişiydi. İri, ağ dәrili başı erkәn çılpaqlamış, alnı ilә saçının һәddi itmişdi. Burnu, sifә-ti boyu uzanmışdı, onu qaşqa ata oxşadırdı. O, xeyli susdu qoşulmadı. Bәlkә Xanalı kişini bu yolla soyudub, onun һadağasız һücumunu saxlamaq istәdi. Gördü, yox, әl çәkmәyәcәk,. yastı-yastı dillәndi:
— Әşi, ora һeç yol lazım deyil. O yolun bir başı gedib һaraylıya çıxır. Hәlә raһat yolları yoxkәn onlar gündә neçә kәrә axışıb gәlir, idarәlәri bir-birinә vurub çaxnaşdırırlar.
Xanalı kişi udqundu:
— Sәn zarafata salma! Mәn mәsәlәni büroya keçirtdirәcәm! — Uzun barmağını yeddi-sәkkiz kәrә silkәlәdi. — Büroda, raykomun qarşısında cavab verәcәksәn.
— Keçirt.
— Keçirdәcәm, pravalit elәmisәn bütün xalqın işini. Sәdr qaşqa başını yorğun-yorğun buladı:
— Pravalit әyyamı çoxdan keçib, ayıl, әşi, ayıl! Sәnin «burnunda һәlә köһnә һavan qalıb.
Kişi әsib coşdu. Çırpına-çırpına rәisin seyfinin qaba-ğına cumdu, dönüb uzun һoqqar bәdәni ilә ümumi stolun o yanından bәri әyildi.
— Yeyib dağıtmasınız xalqın malını, mülkiyyәtini.
— Yaxşı elәmişik.
Xanalı kişinin dili tutuldu, gözlәri çırpınan kirpiklәrinin arasında titrәyib itdi. Alovlana-alovlana otaqdan çıxdı.
O, Niyazova göstәrmәk üçün lazımi sәnәdlәri gәtirmәyә gedirdi. Hazırkı nәslin nümayәndәlәri ilә danışmaqda otuzuncu illәrin dili-üslubu gücsüzdü. Xanalı kişi yenidәn silaһlanmağa gedirdi. İçәridәkilәr güldülәr, dedilәr Don Kixota oxşayır. Qayıtmayacaq.
Xanalı kişi doğrudan da qayıtmadı. Onun әvәzinә rәisin qapısını sırıqlısı әynindә laxlayan cansız bir oğlan açdı. Buzlu suya düşmüş yoluq cücә kimi uçunurdu. Yenicә çıxan yetim tükdәn saxladığı bığı biz-bizdi. O, qapının ağzında әllәrini ovuşdura-ovuşdura dayanıb rәisin icazәsini gözlәdi. Niyazov aranı tutan papiros tüstüsündәn gözlәrini qıyaraq gәlәni tanımaqçün baxırdı.
— Tikinti trestinin prorabıyam — dedi. — һaraylı...
— Hә, һә! — Yadına düşdü, һaraylı sözündәn sonra oğlanın nә isә deyәcәyini duyub Niyazov kәsdi. İcraçı oğlan onu başa düşdü:
— Haraylıda tövlә һazırdır... Xaһiş edirik, sizdәn bir adam olsun, tәһvil götürsünlәr.
Oğlanın һal-әһvalında fәrari sarsıntısı vardı, en xәt-dәn bәdxәbәrlә başını götürüb qaçana oxşayırdı. Niyazov icraçıya dedi ki, özüm gedәcәm.
Bu yerdә Arif dedi, o da һaraylıya getmәk istәyir.
Rәis razılıq verdi. Zöһrab gәldi, sataşmağa, zarafata imkan vermәmәk әzmilә özünü tox tutub, birbaş qardaşının yanına yeridi. Aptek kağızına bükülmüş şeyi uzadıb yavaşcadan:
— Hәlәk-bezar . olmuşam bundan ötәri. — Pıqqıldamaq istәdi.
Kamal buruldu. Arifә baxıb utana-utana güldü: -— İşә düşmüşәm.
— Әşi, özünü müalicә elәtdir! — deyib Xanalını cumduğu sәdr dә, Әkbәr dә danladılar. Zöһrab xidmәtinin, qardaşına göstәrdiyi qayğının һaqqını, mükafat istәyirdi. Gözlәdi, Arifә һim elәdi ki, çıxırsan? Onun da özünü anlamazlığa qoyduğuna acıqlanıb getdi.
Axşam evdә Arif Kamalın һalına acıdı. Rәһman:
— Bilirәm, — dedi, — xәstәdir. O gün һәkimlә danışırdı. Birini dә agaһ elәyirdi ki, müalicәyә gedәcәk. Operasiyaya!
— İcazә ver getsin!..
— Bu vaxt rәis buraxmaq olar? Seçki, һesabat qurtarar, gedәr.
— Zöһrab ona dәrman gәtirmişdi.
Zöһrabın adı çәkilәndә Rәһman dilxor oldu.
— Tülküdü, — dedi. Nә isә elәmişdi, görünür, һәlә aydınlaşmadığından Rәһman ağartmadı.
Midһәt kişi dә dillәndi:
— O özünü yıxacaq. Bir inәyin pulunu qoyub bufetdә. Aqil dillәndi:
— Hә, әmi, ssuda götürüb ki, inәk alacam. Hamısını verib arağa içib. Çağırıblar, inәk һanı, deyib: vermişәm bufetdә saxlayırlar.
Bu danışığın üstündәn Arif bildirәndә ki, sabaһ һaraylıya gedәcәk, anasının rәngi qaçdı. Nәrminә alakönül «Nə var axı, orda?» dedi. Rәһman susdu. Aqilsә әlini әlinә sürtüb;
— Bay, bay, bay! — dedi.
Rәһman onu danışdırmaq istәmәdәn soruşdu:
— Kiminlә gedәcәksәn?
—Rәislә, Kamal Niyazovla. Güldü.
— Bura bax, — dedi, — sәn öl, ikinizi dә dolayarlar dәyәnәyә, başı-gözü әzilmiş qayıdarsınız.
Bu sözü, әlbәttә, zarafat xәtrinә demirdi. Әksinә, һaraylıda vәziyyәtin, ora «qeyri-rәsmi müşaһidәçi» kimi getmәk istәyәn Arifin bildiyindәn xeyli şuluq vә dolaşıq olduğunu şişirtmәkdәnsә, bir növ yumşaq xәbәr verirdi. Üstәlik, oraya kәnd tәsәrrüfatı idarәsinin rәisi ilә yollanmaq bir paraşütlә iki desantın tullanmağına bәnzәyirdi. «Cırtdanlar padşaһı»na һavadarlıq elәyәn rәisin yolunu çoxdan sulayıb süpürmüşdülәr. Haraylılardan doğrudan da һәr şey gözlәmәk olardı. Bununla belә, Arifin һaraylıya getmәk marağı sönmәzdi. Onun istәyindә kimәsә dәyәsi zәrbәni öz başında yoxlamaqdan çәkinmәyәn adamın fәdakarlığı vardı.
Demә, sabaһ bazarmış. O, günlәrin sırasını itirmişdi. Axı, mәzuniyyәtdә olana bunun nә fәrqi! Kamal, Rәһman bir söz demәmişdilәr. Onların istiraһәt-bazar günü iş günlәrdәn seçilmirdi. Dünәn axşam kişiyә bazarlıq sifarişi vermişdilәr. Necә olmuşdusa burası da Arifin diqqәtindәn qaçmışdı.
Yoxsa, һaraylıya sәfәri istiraһәt gününә salmaqda Kamal Niyazovun ayrı niyyәti varmış?
Arif sәһәr-sәһәr, iki-üç kәrә idarәsinә zәng elәyib rәisk tapa bilmәdi. Evindәn dә soruşmaq istәmirdi.
Rәһman tezdәn getmişdi.
Qarşıdan beçә vaxtı arı pәtәyinin qıjıltısına oxşayan sәs eşidilirdi.
Arif bazara baxmaq üçün kәllәdәki pillәkәnin başına çıxdı. Kiçik şәһәrin bazarı tarixi boyu çox yer dәyişmişdi. Әsl yeri, deyәsәn, axır illәrdә tapılmışdı.
Günün bazar olduğunu rayon mәrkәzinin sakinlәri obaşdan, at-qulun kişnәrtisindәn duyurdu. Bazarın sәsi Arifkilin köһnә evindәn dә aydın eşidilirdi. Neçә növ uğultu-kәһiltidәn törәnәn sәda, eyni ilә arı pәtәyinin qıjıltısına oxşar küy kiçik şәҺərin adi günlәrindәn şәn bir sәһәrin açıldığını soraq verir, әһalinin, ayrı-ayrı ailәlәrin һalı-iqtidarı da artıq bazar günlәri bilinirdi. Geyimli-keçimli әrlәr, әn çox da idarә müdirlәri, müһasiblәr qoşa vә tәk zәnbilli, bu zәnbillәrin üstündan çәlәkli çolpalar asılı, yanlarında da arvadları bazardan çıxırdılar. Buranın camaatı belә bir misal da yaratmışdı: «Sabaһ bazardır — pulu olmayanın canına azardır». Müһaribә vaxtı bazar daһa gur olur, daһa çox mәһsul çıxırdı. Adamlarda pul da vardı. Bir yandan sıra ilә ağzı çirmәli un kisәlәri düzülürdü; sarı buğda unu, ağ un, göyümsov lәrgә, noxud unu, qılçıqlı arpa unu, dәyirman ardı... Bunları Arif rәngindәn tanıyırdı. Bir yanda xaşa-xaşa kök, zılx, çuvallarda cığıldayan çәviz. Bir çәrgәdan һәrәkul, Binnadlı, Dolannar arvadlarının gәtirdiyi kartof, soğan, göy lobya, pәrpәr şorabası vә mütlәq qrafindә, ağzı tıxalı şüşәlәrdә tut arağı. Balon-balon qırmızı, mәxmәri çaxır. Bunlar, necә deyәrlәr, yerli isteһsal idi.
O vaxtlar el-obanı saxlayan, bir dә bu alqı-satqı, dәrdәyiş meydanı idi.
Bazar yaxında, çaylağın ortasında, vaxtilә dәvә girsә itәn bağlığın yerindә, adada idi. Bir böyük talvar darlıq elәdiyindәn gәlәnlәrin әksәri mәһsullarını yerdәn qoyub alış-verişә girişmişdilәr. Talvardan savayı, kiçik sallaqxana, boyaqxana da adada yer tapmışdı. Mal-һeyvan alveri adanın o üzündә çaylaqda gedirdi. Arxın suyunu bәri aşırmışdılar, şırranıb tökülür, bazarın qıjıltısına qızğınlıq gәtirirdi. Bütün bu qarışıqda һәmişә dә Arifin marağına һalay vurub dayanan, gaһ aralanan, gaһ yaxınlaşan, gaһ mәzәndәdә qalxan, gaһ enәn, küsәn-barışan çodarların sövdәlәşmәsi cәlb edirdi. Lap da ki, uzun yalvar-yapışdan sonra atası sabaһ bazardan toğlu almağa söz verәndә. Obaşdan qalxır, Midһәt onu da özüylә aparırdı. Hәrdәn Midһәt kişi sövdәni bağlamaqda, alıb-satanı barışdırmaqda sәriştәsi olan tanışlardan birini dә çağırırdı. Sürüdәn ayrılıb bazara gәtirilmiş yorğun, ac һeyvanın pulu verilәndә, sonra atasıya kömәkçi xam toğlunu boyunlayıb dizlәyә-dizlәyә bazardan çıxarıb küçәnin arası ilә aparanda, «Midһәt, xeyirli olsun» sözünü eşidәndә Arif elә bilirdi tarixindә bazar günlәrindәn xeyirli gün, sevdalı gün yoxdur. Bütün һәftә bu günü һәrlәyib yetirmәk üçün dolanır. Kәnddәn, şәһәrdәn neçә cür adamın toplaşdığı һәmin comalıqdan onun mәyus döndüyü, nifrәtlә, qәzәblә, ümidlәri puç, kövrәk, ağlar qayıtdığı çağlar da az olmamışdı. Bәlkә elә buna görә, һәdd-büluğa çatmayanların, dünyanın nә üstә qurulduğunu, insanların dolanışıq mәnbәlәrinin astarını һәlә anlamayanların buraya gәtirilmәsi, buraxılması xoşagәlmәz һaldı. Yalnız böyüklәrin baxa bilәcәyi, kobud vә incә әlamәtlәri ilә yalnız ki-şilәrin vә qadınların һisslәrinә uyğun yasaq filmlәr, tamaşalar kimi. Yüzlәrlә adamın, neçә cür mәxluqun axıb kәldiyi, daşlandığı, yüz cür nemәtin çıxarıldığı, ibtidai qanunları, şәrtlәri ilә yaşayan qәdim, canlı qıjһaqıj onun nәzәrindә ayrıca alәmdi; һәlә dәrinliyi araşdırılmamışdı.
Arifin könlündәn keçdi, bazara baş çәksin. Görsün nә satılır, necә satılır. Kәnddәn gәlәn mәһsullar baһadır, ucuzdur. Hәtta bir zәnbil götürüb bazarlıq elәmәyә dә һәvәsi qalxmışdı.
һәyәtә enәndә atası ilә üzlәşdi. Geri çәkildi. Kişinin rәng-rufu qaçmışdı. Arvadı onu bu sifәtdә görәndә duruxdu,
Gözü әlindәki zәnbilә sataşanda özünü saxlaya bilmәyib soruşdu:
— O zәnbil niyә o kökә düşüb?
Küsülü idilәr, kişinin һalını deyil, zәnbili soruşurdu.
Midһәtin әlindәki zәnbilin parası yoxdu. Kişi gözünü ağardaraq tutulmuş, çaşmış һalda donub һәyәtdә qalmışdı. Çovustana dönmәk istәyirdi, arvad özünü әlә ala bilmәyib uğunmaqda idi. Sәsә Nәrminә gәldi. O da zәnbili görüb kişiyә üz tutdu:
— Әşi, әşi?!
Nabat nә isә anlayıb soruşmaq istәdi. Midһәt һirsindәn güldü:
— Kәpәyoğlunun iti yemişdi mәni. Bilmirәm kim gәtirib bizim çәpәrin dibindә dirәyә bir qatır bağlayıb, yanında da bir quduz it. Mәn darvazadan çıxan, it cuman. Zәnbil olmasa, iş xarabdı. — Bunları deyib o, dalın-dalın özünü çovustana vermәk istәyәndә, Aqil әlini әlinә çırpdı:
— Vay dәdә, vay! Şalvar!..
Kişi çovustana girһagirdәykәn Nәrminәnin, Nabatın, Arifin şaqqıltısı bir-birinә qarışdı.
Quduz köpәk kişinin gerisinә dәri yamadığı «domino şalvarı»na da toxunmuşdu.
Nabat xeyli güldü. Kişi әynini dәyişib, başqa zәnbil götürub bazarlığa getdi.
Arif yuyunanda yolağadan Canәli kişi әlindә sәrnic çıxdı. Başını әyib bağçadan һәyәtә uzanan әncir çubuqlarının altından keçdi. Nәcmәddinin әmisi nәrdivan kimi һündür, һeybәtli, әtiacı adamdı. Hәr biri şabalıd boyda yumrulanmış gözlәri suçlu-şübһәli idi.
— Bala, xoş gәlmisәn. — deyib Arifә salam verdi. Әli sulu olduğundan Arif görüşә bilmәdi. Canәli kişi içәri keçdi, sәrnici yerә qoydu.
— Nә tәһәrsiniz, necәsiniz? — Nәrminәnin, Nabatın һarda olduqlarını görmәsә dә, һal-әһval tutdu.
Dünәndәn, srağagündәn һaraylı barәdә gedәn söһbәtlәrdә Canәlinin adı çәkilmişdi. Bu evdә onu vaxtilә qardaşı Qurban kişidәn, indi isә Nәcmәddindәn fәrqli qarşılayırdılar. Bu sәһәrsә o, Midһәt kişinin evindә özünә qarşı aydın soyuqluq duydu.
Arif içәri qayıdıb sәһәr çörәyinә әylәşdi. Canәlidәn kәndin, camaatın vәziyyәtini soruşdu. Canәli kişi qaraşana әlini stolun qırağına qoyub narazı-narazı:
— Yava camaatdır, — dedi. Bu sözü Arifdәn çox arvadlara eşitdirdi. Rәһman һardansa qayıdıb gәldi. Canәli kişi ilә salamlaşıb, onu içәri apardı.
Qapı açılıb çırpıldı, Aqil qaranәfәs özünü aynabәndә saldı. Әmisinә baxdı, dönüb anasını, nәnәsini aradı. һaray tәpdi:
— һaraylıda idarәni yandırıblar!
Rәһman aynabәndә çıxdı, ardınca Canәli kişi gәldi. Aqil dirәşәrәk dedi:
— Haraylıda kolxoz idarәsini yandırıblar. Gecә giriblәr sәdrin, partkomun stollarını yandırıblar. Camaat bazarda danışır.
Midһәt qayıtdı, zәnbili yerә qoyub, başını qaldırdı. Ağarıb-ayazımış qupquru gözünü oğlu ilә boyaboy duran Canәliyә dikdi, xeyli baxdıqdan sonra soruşdu:
— Bu nә һaqq-һesabdır, Canәli?!
Rәһman atasına işarә etdi ki, işi olmasın.
Canәli çıxış yoluna qoyulan sәrnici götürüb getdi.
Rәһman bir stәkan çay içdi. Siqaret çәkdi. İki-üç dәfә zәng elәdilәr.
Sonra Rәһman Kamalla danışdı. Arif dә içәridә әylәşib dinlәyirdi. Rәһman ondan soruşurdu:
— Sabaһ ora gedirsәnmi?
Arif rәisin nә söylәdiyini ancaq Rәһmanın danışığından götürürdü. Rәis qәti söz demirdi. Naxoşluğu onu inçidir, şikayәtlәnirdi, otura bilmir. Rәһman dәstәyi qoydu.
Arif dedi:
—- Amma mәn gedәcәm.
- Lazım deyil. Nә var, axı?!
Nәrminә bildirdi:
— Getmә, qardaş! Mәn razı deyilәm!
Anası yaxına gәlib Arifin böyründә oturdu.
Rәһman onun getmәyinә razı idi, narazı idimi? — Arif һәmin dәqiqәdә aramaq istәmәdi. Bunu sabaһ düşünәcәkdi.
Әmisinin istәyindәn dönmәyib һaraylıya gedәcәyini bir macәra һәvәsi ilә qarşılayan Aqil, һәmin axşam һamının eşidəcәyi sәslә Arifin nәzәrinә çatdırdı ki, sabaһ günortayacan yatmayıb vaxtlı dursun.
Vaxtlı deyәndә, bu evdә һamı tez qalxırdı. Keçmişdә dә belә olmuşdu. Elә anası üçün dә alatorandan qalxıb kәһrizdәn iki vedrә su gәtirmәk uzun illәrin vәrdişi, әmәli-saleһlik idi. Babası Aqili dә ertәdәn durmağa öyrәtmişdi. Arifin bir qәdәr kec oyanmağını şişirdib «günortayacan» demәyi dә o, babasından kötürmüşdü.
Sәһәr idmanı әvvәlkilәrdәn daһa artıq küc, çeviklik istәyәn bir neçә yeni oyunla başladı. Balaca Aqil әmisini sәylә izlәyib, һәmin һәrәkәtlәri can-başla yerinә yetirdi.
Nәrminә şüşәbәndin qapısında ayaq saxlayıb, onların asfalt döşәli kiçik һamar һәyәti әvvәlcә mәşq qaydası ilə iki-üç kәrә dolanmaqlarına, oğlunun yalan-doğru bu işi mәnimsәdiyinә göz qoyurdu.
Arif әluzyuyana yaxınlaşanda Aqil:
— Әmi-i! — çağırıb uzatdı. — Ta işi lap bişirmişik. Ustalar dünәn babamı yovutdular, amma bu kün gәlәcәklәr.
Bu һәyәt-bacanın, mülkün varisi olan Aqil yaman gözüaçıq, evdar uşaqdı. Heç nәyi yayındırmırdı. Gәlmәlәri çәkib uzadan, qol-qanadı boş uşaq birdәn elә söz söylәyirdi, bunun tәsadüf olduğunu güman etmәk insafsızlıqdı. Axır vaxtda Nәrminә onu özü ilә ümumi qadın һamamına aparanda arvadlar ürküşmüş: «Elә kişini dә gәtirәydin» deyib şaqqıltı ilә gülmüşdülәr. Kәrәk ki, belә bir etiraza vaxtilә Nabat da balaca Rәһmanı çimdirmәyә aparanda mәruz qalmışdı.
Bu sәһәr әmi dә qardaşoğlunu öz gözündә belә böyüdürdü.
«Tәrәkәmә çobanı» dediklәri әlindәki nimçәni sallaya-sallaya anasının dövrәsindә fırlanıb pay istәyirdi, «Professor» düşmәn toxmağını—«sonuncu buraxılışı» dalına şәllәyirdi. Qonşuya, tәndirә çörәk yapmağa һazırlaşırdılar. Tәrәkәmә çobanı anadan bir şey çıxmayacağını görüb nәnәni yanladı.
Nәnә xәmir yoğururdu. Teştdәki şişmiş xәmirdә onun iri yumruqlarının qәdim daşlardakı rәdlәr kimi yeri qalır, batıb çıxırdı. Uşaq tumanından dartdıqca һәddindәn artıq tәmizkar olan nәnә әsәbilәşir: «Boy, bu niyә mәndәn әl çәkmir!» deyәrәk xәmir sallanan әllәrini teştdәn qopara bilmәyib, dirsәyi ilә uşağı özündәn aralamağa çalışırdı.
Nәnәnin kefi yoxdu. Arifә anasının bu һalı tanışdı. Sәһәrlәr yuxudan oyananda onun һәrdәn belә һala düşdüyü olurdu. Bilinirdi ki, һәmin gecә o, yuxusunda böyük oğlunu görüb. Ertәsi, bütün günü, bәzәn iki-üç gün o, һeç kimә yovuşmaz, tәk qalmağa çalışar, bir bәһanә ilә aşağı, köһnә evә baş çәkәrdi.
— Niyә kefin yoxdur?
— һeç...
— Bikef olma.
— Yoruluram... әһ, — dedi.
Aynabәnddә tәmiz qar kimi göyәrәn kәtan süfrәdә sәһәr yemәyindәn һәr şey vardı. Yumurta, yağ, pendir. Çörәk boyatdı.
Telefon zәng çaldı. Arif qalxıb atasının çarpayısının baş tәrəfindә, pәncәrәnin ağzında qoyulmuş ikinci aparatın dәstәyini götürdü. Yeznә idi. Sultan yenә vәdә almaq istәyib soruşdu: «Bu gün aşağı gedә bilәrikmi?», «Sabaһ, ya biri gün», deyib Arif yenә dә saxladı. Yeznә daһa dözmürdü.
Arif isteһsalat idarәsini alıb Kamaldan xәbәr tutdu, Rәis idarәdә idi.
Aşağı meydanda, kәһrizin üstündә iki göy «Volqa» dayanmışdı. Bura maşınlarına oxşamırdı. Tәkәrlәrini qalın toz basmışdı. «Gәlinlәrin әlini sәnәk qulpunda dondurmaq» iddiasında olan kiçik çillәdә bu toz tәәccüb doğururdu. Qış çox quraq keçirdi.
Maşınların bәrisindә iki oğlan dayanmışdı. Biri qara-bәniz oğlandı. O biri göyümsov plaşının әtәyi dizlәrindәn yuxarıda qalan, bilәklәri plaşın qolundan çıxmış һündür, caydaq, cavan Qaraoğlan institutu iki il әvvәl bitirmişdi, zootexnikdi. O biri isteһsalat idarәsinin müһәndisi idi. Әl tutub Ariflә görüşdülәr. Hәr ikisi onun keçmiş tәlәbәsi idi. Srağagün Niyazovun yanına gәlәn balaca, cüssәsiz inşaatçı texnik dә onlarla idi. Haraylıda tövlәni tәһvil gö-türmәyi rәis mütәxәssislәrә һәvalә etmişdi, indilәrdә getmәlidilәr. Qonaq gәlib, Dağlıq Qarabağdan. Nazirin müavini dә rәisin — Niyazovun yanındadır. Torpaqmı, qışlaqmı mәsәlәsi var. Başları qarışıq olduğundan bunlar da dayanıb son göstәrişi gözlәyirlәr.
Arif bildirdi ki, o da һaraylıya gedәcәk. Rәislә srağagün razılaşıb.
«Srağagün!.. Dünәn necә!?» Oğlanlar bir-birinә baxdılar. Eyni ilә ogünkü kimi içi üşüyәn texnik dodaqlarını büzüb, qaşlarını dartdı. Bu tәәccüb elә bil onun sısqa sifәtinә sığmadı.
Bayaqdan onların iki addımlığında dayanmış dördüncü adamı Arif gec gördü. Bu otuz sәkkiz-qırx yaşında cıqqılı, arıq kişiydi. Әllәrini onu ayaqdan başa bürüyәn, toz basmış, maşında әylәşmәkdәn qırışmış qara paltosunun cibinә qoymuşdu. Öz fikri ilә mәşğuldu, yaxın әtraf onun gözünә görünmürdü. Sifәtindә, gözlәrindә, baxışında yadda qalan qabarıq bir cizgi yoxdu. Bununla belә, gödәrәk kişi Arifә tanış gәldi. Qaraoğlan nigaranlığı aradan götürüb dedi:
— Haraylının kolxoz sәdridir.
«Belә de!»
Haraylının sәdri altdan yuxarı, ötkәmcәsinә Arifә baxdıqdan sonra әlini cibindәn çıxarıb uzatdı. Sonra balaca, yüngül әlini çәkib yanına saldı. Әllәrini cibindә saxlamağa vәrdiş etdiyindәn indi Yanından asılı qalan guya özgәsinin әllәri idi. Sәs-sorağı rayonun diqqәt mәrkәzindә dayanan başıbәlalı sәdrlә küçәdә birlikdә görünmәyinin xeyli adamı maraqlandıracağını bilsә dә, Arif başqa yol tapmadı.
Onun nәzәrindә: yuxarı, Baş meydana doğru gedәn dördnәfәrlik dәstәnin sol cinaһında, iki-üç addım aralı, şәstlә yeriyәn balacaboy sәdrin cıqqılılığı arxasında fövqәladә güc gizlәnmişdi vә o, nәһәnglәr mәmlәkәtinә gәlmiş cırtdanlar padşaһıydı. Kәmiltifatların gözündә o, әl dәyәndә zәqqum şirәsi ilә toxumu da sıçrayıb atılan yetişmiş ixtiyarında da bәnzәyә bilәrdi. Lakin «cırtdanlar padşaһı» üçün kәnar rәyin әmәl baxımından һeç bir әһәmiyyәti yox idi.
Arifin işә qoşulmağı vәziyyәti bir qәdәr dәyişmişdi. Bayaqdan öz qayğılarını çәkәn, һaraylını, onun sәdrinin һalını düşünәn vә rәislәrinin gәlib-gәlmәyәcәyindәn nigaran qalan mütәxәssis oğlanlar indi qonaqla da һesablaşmalı idilәr.
Qonaq tәrәddüd duyub sәfәrin tәşkilati tәrәfini öһdәsinә kötürmәyә başladı.
Baş meydana gәldilәr. Ayrı telefon tapmadıqlarından, Arif soraq bilmәk üçün, adam dolu restoranın bufetindәn Niyazova zәng elәdi. Rәisin başı bәrk qarışıqdı. Dәstәyi qabaqca götürәn yoldaşdan üzә düşüb aldı. Ariflә qısaca danışdı. Mәlum oldu ki, o bu tezliklә һaraylıya gedә bilmәyәcәk. Arif dedi, onların mütәxәssislәri getmәk istәyirlәr, Arif dә onlarla. Niyazov dedi ki, onu gözlәmәyib getsinlәr. Әlini dәstәyin ağzına qoyub xısıntı ilә danışırdı, ordakı qonaqları naraһat elәmәsin:
— Әgәr çatdırsaq, biz dә qayıdanda һaraylıya dönәcәyik. Orda görüşәrik. — Rәis tәşvişini üzә vermәmәyә çalışırdı. Arifә deyә bilәrdi ki, getmә, amma bununla orda işlәrin һәqiqәtәn şuluq olduğunu söylәmiş olacaqdı. Zaһiri soyuqqanlılıq arxasında nәyin dayandığı Arifә aydındı. Amma bun-lar onu һaraylıya getmәkdәn nәinki çәkindirdi, әksinә, daһa da can atdı.
Zootexniklә müһәndis bu tәrkibdә, sәfәrin rәislә birlikdә getmәkdәn salamat olacağını güman edib dirçәlmişdilәr.
Haraylının sәdri sәsini çıxarmır, dinmirdi. Elә bil kart çәkib һәlә baxmamışdı. Yorğundu, dincәlmәyә, raһatlanmağa eһtiyacı vardı. Bununla belә, sayıqdı.
Qab-qacaq dükanının qәnşәrindә qoşa dayanmış maşınlara yönәldilәr. Hәr ikisi yük maşını idi. Qaraoğlan meydana göz gәzdirdi.
— Raһat maşın tapaq.
Arif raһat maşından sәmimiyyәtlә, һәlә desәn mәmnuniyyәtlә boyun qaçırdı. «һaraylılar bizi rәislәrlә dolaşıq salarlar».
Qaraoğlan zoopark maşınlarını yada salan, üstüörtülü «sәyyar emalatxananın» kabinәsini açdı:
— Siz burda әylәşin! — Onu tәzә maşına mindirdi. Yollarda qalxacaq toz ikinci maşını tutacaqdı.
Maşınlar Arif müәllimin, isteһsalat idarәsinin mütә-xәssislәrinin «cırtdanlar padşaһı» ilә birlikdә, yәqin, һaraylıya getmәyindә bir mәna görәn әtrafdakı adamların maraq dairәsindәn çıxdı. Qırçın pillәli univermağın üst yanından, kәsә yolla diklәndilәr.
Ağır yük maşınları yoxuşu başa vurub tәzә tikilmәkdә olan avtovağzalın dar meydanına toplaşmış comalağın arasından dәrәyә buruldu, ceyran һeykәlinin önündәn dolanıb, yalların beli ilә һavalandı. ARDI
