Debatda kimlərin adı "qrafoman" kimi çəkildi? (Mətn)

-

İradə Musayeva: "Desəm ki, Cəlil Cavanşir qrafomandır, o əsəbiləşəcək".

Cəlil Cavanşir: "Mən əlamətləri yoxladım, mən qrafoman deyiləm."

Ə.Novruzov: "Mən İradə xanımın bostanına daş atmaq istəyirəm".

Əli Əkbər: "Aqşin roman yaza bilmir".


Azərbaycan ədəbiyyatında qrafomanlığın baş alıb getdiyini söyləmək olarmı?

Azadlıq Radiosunun "Pen klub" proqramındakı debatda tənqidçi İradə Musayeva, yazıçı Əli Əkbər, son dövrlərdə yazılan əsərləri ardıcıl təhlil edən bloqçu Əli Novruzov, onun sərt tənqid etdiyi yazar Cəlil Cavanşir bu haqda danışdılar.


“BAXDILAR Kİ, SEYMUR, ƏLİ ƏKBƏR YAZIR, ONLAR ƏTRAFINDA QALMAQALLAR VAR..."

Əli Novruzov:

- Mənim fikrimcə, Azərbaycan ədəbiyyatında qrafomanlar xeyli çoxdur. İstər ənənəvi ədəbiyyatda, yəni Azərbaycan Yazıçılar Birliyində, istərsə də gənc yazarlar arasında. “Facebook”da status yazan da özünü yazar hesab edir. Mən fikirləşirəm ki, qrafomanların çoxluğu kompüterlə də bağlıdır, yazmaq asanlaşıb. İddiası olanlar çoxdur. Bu iddia ilə istedad isə üst-üstə düşmür. Amma istedadlılar da var.

Cəlil Cavanşir:

- Əli bəylə razıyam ki, həm AYB ətrafında cəm olanlar, həm də belə deyək azad dəstə olan gənc yazarlar arasında kifayət qədər qrafomanlar var. Amma qrafomanlar AYB üzvləri arasında daha çoxdur. 1600 üzvündən cəmiyyət 50-60 nəfərini ancaq tanıyar. Bunlar AYB qəzetlərinin, qurumlarının rəhbərləridir ki, salamdan sonra sənə on cildliyini bağışlayır. Əkrəm Əylislinin bir neçə il qabaq qrafomanlarla bağlı yazdığı məqalə var. O deyir ki, qrafomanlar ədəbiyyatın asan bir yer olduğunu düşünürlər və bura imtiyazlardan bəhrələnməyə gəlirlər. Doğrudan da, yazıçı adıyla ev, maşın almış, vəzifə sahibi olmuş xeyli adam var ki, onların ədəbiyyata dəxli yoxdur. 2008-2009-cu ildən sonra gənclərin də ədəbiyyata axını gücləndi. Bir az Facebook-un da günahı var. Baxdılar ki, Seymur, Əli Əkbər yazır, onlar ətrafında qalmaqallar var. Qızlar gördülər ki, Günel Mövlud, Nərmin Kamal yazar kimi populyardır, müğənni olmaq şansları yoxdur, başladılar yazmağa.

Ə.Novruzov:

- Azərbaycan balaca ölkədir. Burda hamı bir-birini tanıyır. Münasibətlər elədir ki, biri o birinə yaxındırsa, onu tənqid etməkdən çəkinir. Biri yazır, ətrafındakılar da pis yazdığını demir.

Şahnaz Bəylərqızı:

- Amma bu cür münasibətlər sizin Cəlil Cavanşirin “İtirilmiş əlyazma” romanını tənqid etmənizə mane olmadı.

C.Cavanşir:

- Mən özüm ondan roman haqda yazmasını istəmişdim. Amma bərk xətrimə dəydi, ona cavab yazdım...

Ə.Novruzov:

- Cəlil Cavanşir yazdıqlarımdan əsəbiləşdi.

C.Cavanşir:

- Əliyə cavab yazmaqda tələskənlik və hövsələsizlik etdiyimə görə çox narahat oldum sonra. Bəlkə də o vaxtkı ovqatımla bağlıydı, depresiyadaydım, mən də cırtqozluq elədim, özümdən çıxdım. Onun yazdıqlarında haqlı məqamlar da vardı.

Ə.Novruzov:

- Mənim də o yazıda narahat olduğum yer var. Sonda yazmışam ki, bu kitabı oxumayın, vaxtınıza, pulunuza heyfiniz gəlsin.

Ş.Bəylərqızı:

- Cəlil bəy cırnamasa, bir sual verəcəm. “İtirilmiş əlyazma” ciddi əsərdir, yoxsa qrafomaniya nümunəsidir?

Ə.Novruzov:

- Cəlil bəy inciməsin, çox qeyri-ciddi əsərdir. Orta məktəb inşası səviyyəsindədir.

C.Cavanşir:

- Mən ona qeyri-ciddi əsər deyə bilmərəm, amma zəif olduğunu bilirəm. Burda da demişəm, çap etdirməyə tələsdim, dostları dinləmədim. Yazmışam, imtina etmirəm, amma zəif olduğunu da etiraf edirəm. Mən daha yaxşı yaza bilərdim. Yəqin ki, növbəti romanı yazmaq üçün uzun müddət gözləyəcəm.



İRADƏ MUSAYEVA: “MƏN DESƏM Kİ, CƏLİL CAVANŞİR QRAFOMANDIR, O ƏSƏBİLƏŞƏCƏK”

İradə Musayeva:

- Qrafomaniya ədəbiyyatın böyük xəstəliyidir. Ancaq gənclər onu subyektiv məcraya gətirdilər. Yazıçılar Birliyi, Azad Yazarlar Ocağı və s. ilə bağladılar. Qrafomaniya ədəbiyyata mane olan məsələdir. “grapho” yazmaq deməkdir, mania mübtəlalıq, dəlilik. Necə ki narkomaniya, bu da ədəbiyyata, yazmağa patoloji meyldir, ciddi ədəbiyyatda bu, psixoloji xəstəlik hesab edilir. Hətta erotoqrafomaniya da var. Əli Əkbərin “Amneziya” romanın müsbət cəhətlərini qeyd etmişəm. Amma ordakı açıq-saçıq səhnələrlə bağlı iradlarım da olub. Bu cür iradlara cavab beləydi ki, ədəbiyyat həyata açıq olmalıdır, heç nəyi ört-basdır etməməlidir. Razıyam, amma bizim yazıçılar bunu ədəbiyyatlaşdıra bilmirlər, buna görə də ikrah doğurur... Qrafomanlar həmişə avtobioqrafik əsərlər yazırlar. Elə bilirlər ki, onların həyatı ən maraqlı ədəbiyyat materialıdır. Belə müəlliflərdən biri bir dəfə dedi ki, həyatımı bilən olsa, həyatım haqda yazdıqlarımı oxuyan olsa ədəbiyyatın nə olduğunu görərlər. Hətta təklif etdi ki, kitabı haqda yazım.

C.Cavanşir:

- İradə xanım, adını da deyin. Əgər qrafomanıyadısa, əsəri zəifiydisə niyə haqqında məqalə yazdız?

İ.Musayeva:

- Yazmamışam.

C.Cavanşir:

- Biri haqda yazmısız. Mən istəyirəm adını siz deyəsiz.

İ.Musayeva:

- Mənim qələmimə bələd olan adamlar inanmadığım yazıçı haqda yazmağımı mənə irad tuta bilməzlər... Çox maraqlıdır ki, Tolstoy özünü qrafoman sayırdı, bəlkə də özünü ironiya idi bu. Ancaq Dostoyevskini də ən yaxşı qrafomanlar sırasına qoyublar. Təbii ki, mən nə Tolstoyu, nə Dostoyevskini qrafoman sayıram. Böyük yazıçılar bir əsəri yazandan sonra bəzən bir neçə il pauza verirlər, yazmamaq və çap olunmamaq uğrunda mübarizə aparırlar. Artıq özləriylə bacarmayanda yazırlar. Amma qrafomanlar elə danışırlar ki... Bu dəqiqə Azərbaycan ədəbiyyatında qrafomanlar siyahısında ən çox adı çəkilən deputatlar, rəhbərlər, aktyorlar, iş adamlarıdır. Cildlərlə kitablar çap etdirirlər. Orta məktəb şagirdi səviyyəsində şeirlərin altına deputatlar imza atırlar. Bu, psixoloji xəstəlikdir, kütlənin içinə girmək, oxunmaq istəyirlər...

Ç.Cavanşir:

- Hətta kitabın arasında tənqidçiyə pul göndərənlər olur.

İ.Musayeva:

- Ola bilər.

Ş.Bəylərqızı:

- Bəlkə konkret adlar çəkəsiz.

İ.Musayeva:

- Mən desəm ki, Cəlil Cavanşir qrafomandır, o əsəbiləşəcək.

C.Cavanşir:

- Tolstoydan, Dostoyevskidən, Əli Əkbərdən sonra mənə də qrafoman deyəcəksizsə, vecimə də almayacağam.

İ.Musayeva:

- Tolstoya mən qrafoman deməmişəm, özü deyib. Qrafoman özünə qrafoman demir. Özü də qrafomanlar jurnalistlər arasında daha çox olur.

C.Cavanşir:

- Siz məni təsvir etməyə çalışırsız. Amma mən əlamətləri yoxladım, mən qrafoman deyiləm.

Ə.Novruzov:

- İradə xanım elə danışır ki, sanki qrafomaniya elmi cəhətdən müəyyən edilməsi mümkün, hansısa kriteriləri, testləri, laboratoriyası olan bir şeydir. Köhnə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarında belə fikir var ki, ədəbiyyatşünaslıq dəqiq elmdir, dəqiq düsturları, kriteriləri var...

İ. Musayeva:

- Ədəbiyyatın hüdudları yoxdur, ədəbiyyatşünaslıq isə elmdir.

Ə.Novruzov:

- Qrafoman anlayışı özü subyektiv anlayışdır. İradə xanım özü bizi başlayanda subyektivlikdə ittiham etdi.

C.Cavanşir:

- Amma subyektiv şəkildə də davam etdi.



“ÖRNƏK GƏTİRMƏK LAZIMDIRSA, AQŞİNİN ROMANI BU NÜMUNƏLƏRLƏ ZƏNGİNDİR”

Ş.Bəylərqızı:

- İradə Musayeva erotoqrafomaniyadan danışanda Əli Əkbərin romanından nümunə gətirdi. Əli bəy, özünüzü erotoqrafoman sayırsızmı?

Əli Əkbər:

- Mənim leksikonumda bu söz yoxdur. İctimai sferada kimin kimdən xoşu gəlmirsə erməni və mavi deyir, ədəbiyyat sahəsində də budur. Mən fikirləşməmişəm ki, kim qrafomandır, kim qrafoman deyil. İlk dəfədir ki, ömrümdə bu sözü leksikonumda bu qədər ard-arda işlədirəm. Azərbaycanda qrafoman kimdir? Bu haqda düşünməmişəm. Mənim ittiham etməklə aram yoxdur. Həmkarlarıma qarşı bu ifadəni işlətməmişəm.

Ş.Bəylərqızı:

- Ümumiyyətlə, qrafoman və ciddi yazıçı bölgüsünün aparılmasına necə baxırsız? Yoxsa hər kəsin yazmaq haqqı var?

Ə.Əkbər:

- Bir tanınmış rus tənqidçisi Tolstoya qrafoman deyir və bunu pis əsaslandırmır da. Onun fikrincə, ağlı başında olan bir adam bu qədər yazmamalıdır. Hərçənd orda düyünə də düşür, deyir ki, ata Dümanı çox sevirəm, o, qrafoman deyil. Görün nə qədər subyektiv yanaşmadır... Mənim həmkarlarım qarşı düşərgədə olan Anarın, Elçinin ünvanına qrafoman sözünü işlədiblər. Mən bununla razı deyiləm. Anar qrafoman deyil, planı, xətti, süjeti, obrazlarının bioqrafiyası, açılması var. Hiss olunur ki, işləyib, xoşumuz gəlsə də, gəlməsə də... Mənə görə qrafoman kimdir, söz yığınından ibarət bir şey yazandır. Qrafomaniya şizofreniyanın əlamətidir, onlar ağıllarına, ağızlarına nə gəldi yazırlar, süjetsiz-filan, əvvəli-sonu bəlli olmayan bir şey. İttiham kimi olmasın, Aqşinin “Gölə qarğısancan” romanını oxuyanda düşündüm ki, müəllif redaktə etməyib əsəri, əvvəli bir cür, axırı başqa cür, çoxlu qopuqluqlar var. Mən Aqşinə şizofren demirəm. Amma örnək gətirmək lazımdırsa, Aqşinin romanı bu nümunələrlə zəngindir.

Ş.Bəylərqızı:

- Yəni siz Aqşini romançı kimi qrafomanlar sırasına daxil edirsiz?

Ə.Əkbər:

- Mən daxil etmirəm. Onun romanını bəyənənlər də olub, mən bəyənmədim. Azərbaycanlıların dilinə bir söz düşəndə yeri gəldi gəlmədi işlədirlər, mənim o sözdən acığım gəlir. Amma Aqşin roman yaza bilmir. O da mənim, Seymur Baycanın haqqında belə düşünür. Bizə qrafoman deyirmi bilmirəm. Ancaq Aqşin qrafomandımı? Niyə ona qrafoman deyim?

İ.Musayeva:

- Mən dedim ki, Əli Əkbərin romanında bədiilik baxımından, mətn quruculuğu baxımdan müsbət cəhətlər çoxdur. Ancaq erotoqrafomaniya ilə bağlıdır, səbəbini də izah etdim. Qrafomanlarda bir şey var, öz-özünü təkrarlamaq, bir yazını bitirməmiş başqa yazıya keçmək. Dayanmadan yazırlar, çap edirlər. Görürlər oxunmur, yenə çap edirlər.

Ş.Bəylərqızı:

- Əli bəy, belə fikir var ki, tez-tez yazmaq və çap olunmaq arzusu qrafomaniyanın təzahürüdür. Bir müddət sizin də əsərləriniz ard-arda çıxdı. Sizi bu baxımdan qrafoman saymaq olarmı? Bu təyinat nə qədər doğrudur?

Ə.Əkbər:

- Gülməlidir, hər yazıçı çap olunmaq arzusundadır. Den Braunun çap olunma sıxlığı elə də az deyil. Son on ildə 5 roman yazıb. Hər yazıçının yazmaq, çap olunmaq, mümkün qədər çox oxunmaq və bir də pul qazanmaq arzusu var. Qrafomanlar çap olunub oxunmaq istəmirlər. Bir nümunə gətirim, zavod direktoru var, Hüseynbala Mirələmov, ona qrafoman deyə bilərəm. İradə xanımın romanıma dair dediklərinə gəlincə, “”Amneziya”da erotik səhnə yalnız kulminasiya nöqtəsindədir. O da çox yerindədir. Mənim ilk kitabım “Götenin röyası” haqda erotoqrafomaniya desəydi razılaşardım. O kitabın məqsədi bolluca söyüş söymək idi, bu gün elə kitab yazmaram. İçimdə yığılıb qalmış qəzəbi, nifrəti boşaltmaq istəyirdim və “Götenin röyası” yarandı. Onu təkrar çap etdirmirəm, zamanın kitabıydı, orda da qalsın, nə bədii dəyəri var, nə də sosial yükü. Amma “Amneziya”da örnək gətirə bilərmi ki, gərəksiz yerə söyüş söyülüb, cinsi orqanların adı çəkilib?

İ.Musayeva:

- Söhbət pis söz işlətməkdən getmir. Söhbət açıq-saçıq səhnələrin ədəbiyyat materialına çevrilməməsindən, ədəbiyyatlaşdırılmamasından gedir. Yəni o baxımdan deyirəm, ən eybəcər səhnənin də fəlsəfəsi olmalıdır. Rus tənqidçiləri qrafomaniyanın əlamətlərini daha çox post-modernizmdə görürlər. Özü də faktlarla göstərirlər.



“İRADƏ XANIMIN ƏDƏBİYYAT HAQDA ANLAYIŞI İLİŞİB QALIB VİKTORİAN ERASINDA”

Ə.Novruzov:

- Mən İradə xanımın bostanına daş atmaq istəyirəm. Onun danışığında sözlərin işlənmə tezliyinə fikir verin: ənənə, ədəbiyyatlaşdırma, ədəbiyyatın fəlsəfəsi. Onun ədəbiyyat haqda anlayışı ilişib qalıb Viktorian erasında. Liberal humanizm deyilən cərəyan vardı. Xeyli qədim cərəyandır, ona görə, ədəbiyyat nəcibləşdirməlidir, tərbiyəvi xüsusiyyəti olmalıdır. Bu yanaşmanı modernistlər öldürdü, sonra strukturalistlər, sonra başqaları, qəbrini qazdılar, basdırdılar. Bu gün Avropada heç kim demir ki, ədəbiyyatın tərbiyəvi əhəmiyyəti olmalıdır.

C.Cavanşir:

- Və ya ədəbiyyatın, erotik səhnələrin fəlsəfəsi olmalıdır, incəliklə yazılmalıdır...

C.Cavanşir:

- Məndən, Əli Əkbərdən cəsarət gözləməmək olardı, biz ad çəkməyə bilərdik. Ancaq İradə xanım tənqidçidir. O sadalaya bilərdi qrafomanlar kimdir. Hüseynbala Mirələmovun, Ayaz Vəfalının adını deyə bilərdi.

İ.Musayeva:

Mənim Mirələmov haqda məqaləm var. Mən təəssüf etdim ki, onlar mövzuya girə bilmədilər, gah İradə xanımdan yapışdılar, gah AYB-dən. Tənqidin vəzifəsi qrafomanların siyahısını tutmaq deyil...

Debatı tam olaraq burda izlə


Bu proqram YouTube-da canlı yayınlanır, ertəsi gün isə HotBird peykində AzadliqRadiosuTV kanalında onun tekrarına baxmaq olar.