Sərdar Cəlaloğlu: “Rəsulzadəni milli dövlət qurucusu kimi təqdim etmək yanlışdır”

-

Nəsiman Yaqublu:

- Rəsulzadənin 130 illik yubileyini qeyd etdiyimiz vaxtda onun haqqında hansısa bir ittiham dolu, bayram əhvalından uzaq bir mövzunu müzakirə etmək doğru deyil.

Sərdar Cəlaloğlu:

- Biz azərbaycanlılar şəxsiyyət kultu yaratmağa meylliyik, istəyirik sevdiyimiz adamları ideallaşdıraq, ancaq hətta peyğəmbərlərin də səhvi olur.


Dövlət xadimi, yazıçı, publisist Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə bağlı az qala 100 illik mübahisə bitdimi?

Sovet hökuməti dövründə yamanlanan, müstəqillik dövründə isə irsi, fəaliyyəti ilə bağlı mübahisələr səngiməyən Rəsulzadə axır ki, Azərbaycan tarixində birmənalı qiymətini aldımı?

Prezident İlham Əliyevin onun 130 illik yubileyinin qeyd olunması haqda sərəncamı nəyi dəyişir?

Bu mövzunu Azərbaycan tarixi üzrə tədqiqatçı Adıgözəl Məmmədov, ADP-nin keçmiş sədri Sərdar Cəlaloğlu, tarixçi Faiq Qəzənfəroğlu və Məmməd Əmin Rəsulzadə irsinin tədqiqatçısı - tarixçi Nəsiman Yaqublu ilə müzakirə edirik.


Faiq Qəzənfəroğlu

- Deyim ki, sovet dövründə Rəsulzadəyə birmənalı deyil, birtərəfli münasibət olub. Stalin başda olmaqla və sonradan Stalinin göstərişi ilə Rəsulzadəyə qarşı təşkil olunmuş hücumlar da bəllidir. Önəmli olan bu günümüzdə Rəsulzadəyə olan münasibətdir. Fikrimcə, 22 illik müstəqilliyimiz dönəmində Rəsulzadəyə layiq olduğu yerin verilməməsi daha çox cəmiyyətin özünün münasibəti ilə bağlıdır. Cəmiyyətin ziyalılarının Rəsulzadəni nə cür təqdim etməsindən də çox şey asılıdır Biz müstəqilliyimizin ilkin dönəmində Rəsulzadəni lider kimi önə sürdük, ancaq onun ideyalarına tam dərindən bələd ola bilmədik, çox hallarda onun ideyalarını ancaq quru şüarçılıqla, populizmlə səsləndirdik.

Adıgözəl Məmmədov

- Mən ümumiyyətlə öz tədqiqatlarımda, yazdığım kitablarda birbaşa Rəsulzadəni tədqiq etməsəm də, əsərimin qəhrəmanı olan insanların həyat yollarında müəyyən mənada o dövrdəki mühitlə kəsişmişəm. O kontekstdə Rəsulzadə ilə rastlaşmışam. Mənim ümumiyyətlə heç bir siyasi fərdə birmənalı münasibətim yoxdur.

Mən absolyutizmin tərəfdarı deyiləm. Rəsulzadə hər şeydən əvvəl bir insandır, onun, düşdüyü mühitdən asılı olaraq, psixi-ruhi halından qaynaqlanan müəyyən addımları var. Bir həqiqəti də istəyirəm sizə deyim, bəlkə bu bir ilk olacaq. Bu yaxınlarda bir kitabım çıxacaq “Bağırov-Beriya: məxfi protokollar” adlanır.

Orda qarşılaşdığım bir sənədi vermişəm. Bir çox hallarda olduğu kimi, Rəsulzadə kontekstində də tarixi uydurmalar çoxdur. (ardı aşağıda)



Məsələn, biz indiyə qədər Rəsulzadə ilə bağlı tədqiqat əsərlərində eşitmişik ki, Rəsulzadə mühacirətə Fin körfəzindən gedib. Amma mən sizə bir tarixi sənəd oxuyacam. Bu sənəd 1953-cü ilin oktyabr ayının 7-si tarixində Moskva sakini Əfəndiyevin adından Xruşşova yazılıb. Məhz bu məktubun əsasında Mircəfər Bağırovu istintaqa cəlb ediblər. Bu yoldaş məhz o dövrdə Azərbaycan siyasi idarəsinin polkovniki olub. Bu məktub Rəsulzadə ilə əlaqədar olmasa da, burda Rəsulzadə ilə bağlı bir hissə var. Bu adam Bağırovu türkçülükdə, millətçilikdə ittiham edir və orda Rəsulzadəyə də toxunur. O qeyd edir ki, Rəsulzadə birbaşa mənim obyektim olub, mən onu nəzarətdə saxlayan adam olmuşam. Bu sənəd Rusiya arxivinə verilib, fond 17, siyahı 171, iş 469, səhifə 104-dən 116-ya qədər. İndi o sitatı sizin üçün oxuyuram:

“Müsavat Partiyasının lideri, M. Ə. Rəsulzadənin və bu partiyanın katibi Abbasqulu Kazımzadənin həbsində iştirak edən bir insan kimi, bilirdim ki, Rəsulzadə Leninin teleqramı əsasında Moskvaya aparılmışdır və Xalq Millətlər komitəsində saxlanılmışdır. Moskvada qısa müddət işlədikdən sonra o bütün anti-sovet mühacirlərini geri çağırdı. Onların arasında çoxlu alman, fransız, türk kəşfiyyatının agentləri vardı. Bütün bu elementlər mütəxəssis kimi Azərbaycana göndərilmişdi. Almaniyadan Bakıya İsmayılzadə İbrahim, Atayev Əlirza, Fransadan Hüseynbəyov Zeynən bəy, Mustafayev, Səlim Əliyev və başqaları gəlmişdi və tezliklə onlar mənim obyektlərimə çevrildi. Onlardan öyrəndim ki, Məmməd Əmin Rəsulzadə öz siyasi xəttindən əl çəkməyib, sağ qalan müsavatçılarla Veysəl Mustafayev, Xəlifzadə və başqaları ilə əlaqə yaratmışdır. M. Ə. Rəsulzadə və Abbasqulu Kazımzadə Suxumiyə “dincəlməyə” gəlmişdilər, Suxumidən Bağırova şəxsən xəbər göndərmişdim ki, onların qaçmaq fikirləri var. Daha doğrusu onlar qaçdılar. Bu xəbəri də qulaqardına vurdular, nəticədə isə sovet hakimiyyətinin qatı düşməni Türkiyəyə qaçmağa müvəffəq oldu, o indi də orda yaşayır. Bağırovu nə qədər inandırmağa çalışdılar ki, Rəsulzadənin göndərdiyi nə qədər mütəxəssis anti-inqilabi iş aparır, o bunları qulaqardına vururdu. Onların zərərsizləşdirilməsi üçün 12 ildən 16 ilə qədər vaxt tələb olundu”.

Səadət A.

- İndi bu məsələnin mahiyyətini açıqlayın. Rəsulzadənin Fin körfəzindən mühacirət etməməsiylə nə dəyişir?

Adıgözəl M.

- Bilirsiniz, biri var sənədli tarix, biri də var uydurulmuş tarix. Məsəlçün mən nümunə kimi deyim Mircəfər Bağırovun tərcümeyi-halını oxuyanda məni təəccüb bürüdü. M. Bağırov öz tərcümeyi-halında sanki, özü-özünü ittiham edir, o yazır ki, mən quldur dəstəsinin üzvü olmuşam. Hansı bir ağıllı adam yazar ki, mən quldur dəstəsinin üzvü olmuşam? Həmin o ittihamı da məhkəmədə ona qarşı irəli sürürlər. Bəzən bu cür insanlar haqda uydurulmuş tarix ortaya gəlir.

Faiq Qəzənfəroğlu

- Mən tamamilə bu məlumatla razı deyiləm. Sözün açığı bu məlumata ciddi yanaşmıram. Fin körfəzindən mühacirətə getməsini Rəsulzadə özü yazıb. Məntiqi nəticə belə çıxır ki, uydurma tarixi kim yazıb? Rəsulzadə yazıb. (ardı aşağıda)



Səadət A.

- Sizcə bu Bağırovu ittiham edən şəxsin böhtanı da ola bilməzdimi?

Adıgözəl M.

- Hər şey ola bilər. Bu, arxiv sənədidir. Nəzərə alın ki, bu insan bunu hər-hansı bir kitab üçün yazmayıb. O həmin bu məktubu Xruşşova yazır. Həmin o Xruşşova ki, bütün arxivlər, ciddi sənədlər onun tabeçiliyində olan insanların əlinin altında idi. Mən bunu tarixi xronologiya baxımdan deyirəm. Bu məktub ciddi bir strukturun nümayəndəsindən dövlətin başında duran insana göndərilir. Bəli burada siyasi konyunktura ola bilər. Yenə də deyirəm ki, hər vəziyyətdə belə bir reallıq da var.

Faiq Qəzənfəroğlu

- Axı Rəsulzadəyə nə vacib idi ki, Suxumidən qaçmağını gizlətsin? Sovet dövründə yazılmış sənədlər kimi bizə təqdim olunan sənədlərin əksəriyyəti saxtadır. Bu insanlar yaxşı bilirdilər ki, vaxt gələcək, hansısa bir dönəmlər olacaq. Elə insanlar var ki, oturub gələcəkdə nələrin olacağını düşünürlər, bunun üzərində işləyirlər. Fikrimcə, bu cür sənədlərə diqqətli yanaşmaq lazımdır. Hər bir sənəd kiminsə marağına xidmət edə bilər, düşünülmüş şəkildə yayıla bilər və.s. Ancaq Rəsulzadə Türkiyədə çap olunan “Dünya” qəzetində öz xatirələrində Fin körfəzindən necə getdiyini yazır. Orda Musa Bigiyevin də adını çəkir. Musa Bigiyev də bunu özü təsdiq edir. Ancaq mən bu məsələnin çox diskussiyasının tərəfdarı deyiləm.

Səadət A.

- İndi söhbətimizə uzun müddət Rəsulzadə irsinin araşdırmaçısı olan Nəsiman Yaqublu qoşulur. Nəsiman bəy, Adıgözəl Məmmədov iddia edir ki, Rəsulzadə ilə bağlı təqdim olunan faktların bəziləri əslində tarixi uydurmadır. Xronologiya pozulub. Sizin bu məsələlərə münasibətinizi bilmək istərdik? Həmçinin Rəsulzadəyə münasibət birmənalı olmayıb, siz necə bilirsiniz, Rəsulzadə öz tarixi qiymətini alıbmı, yoxsa hələ alacaq?

Nəsiman Yaqublu

- Bilmirəm Rəsulzadənın hansı fəaliyyət dövrünü müzakirə edirsiniz. Mənə elə gəlir ki, belə bir gündə tamam başqa əhval-ruhiyyədə bir veriliş hazırlamaq lazımdır. Bu gün Rəsulzadənin 130 illik yubileyini qeyd edəndə, onun haqqında hansısa bir ittiham dolu, bayram əhvalından uzaq bir mövzunu müzakirə etmək doğru deyil. (ardı aşağıda)



Səadət A.

- Nəsiman bəy, Rəsulzadəni müzakirə etməklə, səhvləri haqqında danışmaqla onun çəkisi azalırmı?

Nəsiman Y.

- Siz hələ onun səhvlərini müəyyən etməyibsiniz. Sizin ad gününüzdə səhvlərinizdən danışmaq xoşunuza gələrmi? Bir daha təkrar etmək istəyirəm, Rəsulzadənin heç bir səhvi yoxdur. Rəsulzadə Azərbaycan Milli Qurtuluş hərəkatının böyük ideoloqudur. O, ömrünü Azərbaycanın istiqlalına həsr edib. Dünyadan köçəndə üç dəfə “Azərbaycan” deyib. Rəsulzadənin 71 illik ömrünün 40 ili mühacirətdə keçib. Almaniyada, Türkiyədə, Polşada keçib. Onun mücadiləsini öyrəndikcə həyatının hər bir anının bir məqamını görürük, o da Azərbaycanın müstəqillik məsələsidir. Siz sovet dövründə yazılan mənbələrə çox da istinad etməyin. Onlar çoxu yalan mənbələrdir, insanları aldatmaq üçün uydurulmuş mənbələrdir. Mən qulaq asıram, orda sanki sovet təbliğatının ünsürlərini eşidirəm. Sovet təbliğatı 70 il ərzində Rəsulzadənin əleyhinə çalışıb.

1923-cü ildə Stalinin Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə yazdığı məktubunu götürüb baxın. O orda tapşırıqlar yazıb ki, Rəsulzadəni necə tənqid etmək lazımdır. Başdan-ayağa yalanla dolu bir mətn yazıb. Guya Rəsulzadə filan təşkilatın üzvü olub, 1918-ci il mart hadisələrində birbaşa rolu olub və s. Bu yalan paketini birinci Stalin hazırlayıb, sonra da Mərkəzi Komitə onu götürüb təbliğat aparmağa başlayıb. Və indi biz o yalanları götürüb desək ki, Rəsulzadənin səhvi vardı, bu, düzgün olmazdı. Bu məsələləri qapadın, orda Rəsulzadənin 130 illiyi ilə bağlı gözəl bir söhbət qurun.

Səadət A.

- Siz məsələyə necə yanaşırsınız, ölkədə müəyyən bir daşlaşmış bir obrazı olan insanı müzakirə etmək, ona dəyər vermək lazımdırmı, yoxsa onu eləcə də saxlamaq lazımdır?

Adıgözəl M.

- Mən müəyyən mənada Faiq bəyin sözləri ilə razılaşıram, müəyyən mənada razılaşmıram. Razılaşmadığım məqam odur ki, istənilən halda, istənilən şəxs hər şeydən əvvəl bir insandır. Onun haqqında oturuşmuş bir fikir formalaşsa belə, nəzərə almalıyıq ki, hər bir insanın zəifliyi də var, düşdüyü ictimai-siyasi mühitdə adekvat reaksiyaları da. İnsan monolit deyil ki, bir xətt boyunca hərəkət etmir ki, özünün keçirdiyi iztirablardan, məşəqqətlərdən də davranışları formalaşır.

Əslində mənim əlimdəki məktub nə olursa olsun, Rəsulzadənin yenə də milli məfkurəyə, milli fikirə, eyni zamanda da Azərbaycan müstəqilliyinə bağlılığını göstərir. Ancaq təsəvvür edin ki, bəzən elə məsələlər ortaya çıxır ki, formalaşmış obrazı təftiş etmək məcburiyyətində qalırsan. Adicə bir misal göstərim sizə, indiyədək elə fikir formalaşmışdı ki, Mircəfər Bağırovun əfv ərizəsi olmayıb, amma mən tədqiq edib öyrənmişəm ki, onun əfv ərizəsi olub. Əlbəttə, onun düşdüyü mühiti başa düşürəm. Ya da deyək ki, indiyə qədər Stalin haqda o qədər filmlər çəkiblər, kitablar yazıblar ki. Ancaq Rusiyanın özündə belə, Stalin haqqında qırmızı qovluqlar var ki, hələ də açılmır.

Səadət A.

- Amma sizcə, Rəsulzadə haqqında elə faktlar olsaydı, hakimiyyətin ona soyuq münasibəti şəraitində o faktlar açıqlanmazdımı?

Faiq Qəzənfəroğlu

- Bilirsiniz, yetmiş il ərzində başda M. Ə. Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağoğlu olmaqla cümhuriyyətin bütün ideoloqlarını bizim şüurumuza elə bir şəkildə yeridiblər ki, guya bu insanlar panislamist, pantürkist, mürtəce və dağıdıcıdır. Xüsusilə 38-ci ildə repressiyadan sonra sovet imperiyasının “əməyi” nəticəsində yeni bir nəsil formalaşdı. Elə bir nəsil formalaşdı ki, Rəsulzadə ideyalarını ya bilmirdilər, bilənlərsə təhrif edirdilər. Bəli, sovet dövrünün ideyaları bəlli idi, onlar cümhuriyyəti bizim şüurumuzdan uzaqlaşdırmaq istəyirdilər.

Biz hesab edirdik ki, 90-cı ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdisə, artıq insanlar fərqli şəkildə düşünəcək, artıq milli tərzdə düşünəcəklər. Amma bu gün Azərbaycan elmində, təhsilində çalışanların 70-80 faizi yenə də sovet dövrünün müəllimləri, sovet dövrünün, ziyalıları, alimləridir. Onların Rəsulzadəyə, türkləşməyə, islamlaşmağa olan münasibəti o dövrün ideologiyasından qidalanır. 90-cı illərə qədər onlar bu gəncliyə Səməd Vurğunun şeirlərini təbliğ edirdilər, Bakı Komissarlarını təbliğ edirdilər, Şaumyanı qəhrəman edirdilər, indi necə ola bilər ki, həmin nəsil tamamilə dəyişsin, Rəsulzadəni, Əli bəy Hüseynzadəni irəli çəksin?

Bir şeyi xüsusən demək istəyirəm, Azərbaycan müxalifətində də, Azərbaycan hökümətində də Rəsulzadə sevənlər var. Amma müxalifətdə olanların bir qismi onu şüarçılıqla, populizmlə gözdən salırlar, hökümətdə olanlar isə ona münasibətini açıq şəkildə deməkdən çəkinirlər. Ancaq Rəsulzadə nə müxalifətin, nə hakimiyyətin inhisarındadır.

Adıgözəl M.

- Faiq müəllimin alovlu çıxışından sonra onu deyim ki, Rəsulzadə Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətidir, amma zaman keçdikcə elə faktlar çıxır ki, tarixi xronologiyanı təftiş ehtiyacı yaranır. Zaqafqaziya Seyminin yaranması nədən qaynaqlandı, əgər Osmanlı imperiyası çökən vəziyyətdə Azərbaycana himayə durmasaydı, necə olacaqdı? Zaqafqaziya Seyminin buraxılmasını kim tələb elədi? Osmanlı imperiyası. Elə şeylər var ki, bunu bir şəxsin, fərdin xidmətləri kimi təqdim etmək lazım deyil. Bu o dövrün geopolitik tələbi idi. İkincisi, əgər sən bir insanın ideallığına inanırsansa, bunu başqasından da tələb etməməlisən.

Səadət A.

- İndi istəyirəm söhbətə Sərdar Cəlaloğlunu qoşaq. Sərdar bəy, sizin bir yazınız olub, Azərbaycanda son yaranan dövlətləri təhlil etmisiniz. Orda Cümhuriyyətlə bağlı bir fikriniz var ki, Rəsulzadənin qurduğu dövlətin süqutunda daxili faktorlar daha çox rol oynayıb və höküməti Rusiya modelində qurub. Sizin bu haqda fikirlərinizi ətraflı dinləyək. (ardı aşağıda)



Sərdar Cəlaloğlu

- Əvvəla, onu deyim ki, Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixini Rəsulzadədən götürmək yanlışdır. Rəsulzadədən qabaq Azərbaycanda klassik mənada dövlətlər olub, bu, Şah İsmayıl Xətainin, Nadir Şahın yaratdığı dövlətlər olub. Beş yüz illik böyük bir hökmran sivilizasiya olub. Rəsulzadə sadəcə olaraq ölkədə ilk dəfə respublika ənənələrini, demokratik dövlət quruluşunu meydana gətirib. M. Ə. Rəsulzadə özü o vaxt deyirdi ki, bizim məğlub olmağımızın əsas səbəblərindən biri o vaxtkı Azərbaycan parlamentinin siyasi məsələlərdən çox, qeyri-siyasi məsələləri müzakirəyə çıxartması idi. Mən yazmışdım ki, həm Elçibəyin, həm Rəsulzadənin hakimiyyətdən getməsinin səbəbləri eyni səhvlə bağlı olub. Bu səbəb o dövrün parlamentləri idi.

Əbülfəz Elçibəy prezidentliyi dövründə Ali Soveti buraxmadı, yeni seçkilər keçirmədi. Sonradan həmin Ali Sovet Əbülfəz Elçibəyi istefaya göndərdi, hakimyyət çevrilişində iştirak etdi. Eynilə M. Ə. Rəsulzadə də 31 mart qırğınını törətmiş kommunistlərin böyük bir hissəsi Əliheydər Qarayev və başqaları ilə parlament qurmuşdu. Həmin adamlar imkan yaranan kimi, eynilə 90-cı illərdəki kimi hakimiyyətin ruslara verilməsini tələb etdilər və demokratik cümhuriyyət süquta uğradı.

Təbii ki, o vaxtkı vəziyyəti indiki ilə eyniləşdirmək olmazdı. O vaxt imperiyalar yenicə dağılır, İkinci Dünya müharibəsi başa çatırdı. O vaxtadək milli dövlət ideyaları demək olar ki, yox idi. Bizim başa düşdüyümüz milli dövlətlər birinci dünya müharibəsindən sonra yaranıb. O da kulminasiyasına Hitler Almaniyasında çatıb. Bu baxımdan Rəsulzadəni milli dövlət qurucusu kimi təqdim etmək düzgün deyil. Bilirsiniz ki, o əvvəl sosial-demokrat olub və sonralar İrana gedib, ordakı məşrutə hərəkatından bəhrələnib və ideoloji cəhətdən dəyişilib, Müsavat Partiyasına keçib.

O, təkamül yolu keçib, millətçi kimi doğulmayıb, ictimai-siyasi hadisələrin içində bişə-bişə gəlibdir. Bir də bir şeyi başa düşmək lazımdır ki, biz azərbaycanlılar şəxsiyyət kultu yaratmağa meylliyik, istəyirik sevdiyimiz adamları ideallaşdıraq, ancaq hətta peyğəmbərlərin də səhvi olur, Quranda var ki, bəzi peyğəmbərlər səhvlərinə görə cəzalanıb. Bir lideri insanlara sevdirmək üçün onu daha çox insani tərəfləri ilə sevdirmək lazımdır. Biz kult yaratmaqla çox da uzağa gedə bilmərik.

Debatı tam izlə