- "Arakəsməni “ikonostas” deyil, elə arakəsmə adlandırmaq, qədəhi “potir” deyil elə qədəh adlandırmaq küfr deyildir,
ancaq insanları bütün mümkün vasitələrlə aldatmaq və hipnoza salmaq, uşaqları və sadə xalqı: hansısa dualar oxumaqla və bəlli qaydalarla çörəyi doğrayıb çaxıra batırmaqla, bu tikələrə Tanrının daxil olduğuna inandırmaq, doğrudan da, çox qorxunc, alçaq bir küfrdür."
Dahi rus yazıçısı Tolstoy ömrünün son iyirmi ilində başlıca olaraq dini-fəlsəfi mövzuda çoxsaylı esselər, məqalələr yazmış, bu yöndə çoxsaylı məktublaşmaları olmuşdu.
Tolstoyun dinlə bağlı baxışları o çağın rus toplumundakı oturuşmuş baxışlardan çox fərqli olduğundan, istər rus hakimiyyətini, istərsə də rus kilsəsini bərk qorxuya salmış, bu əsərlərin çoxu, senzuranın yasağı ucbatından, Rusiyada çap olunmamış, Avropadakı rus mühacirlərinin buraxdıqları dərgilərdə yayınlanmış, ya da əl altından, gizlincə yayılmışdı.
Düzünü desək, Tolstoyun bu yöndən olan yazıları bugünkü rus toplumunda da çox geniş yayılmayıb.
Tolstoyun bu yazılarında Rus pravoslav kilsəsi və ümumilikdə din ilə bağlı dedikləri Rus kilsə atalarını ona qarşı qaldırmışdı. Ancaq Tolstoyun istər Rusiyada, istərsə də, dünyada çox tanınması, üstəlik, Rusiyanın adlı-sanlı aristokrat soyundan olması, onların Tolstoya qarşı kəskin ölçü götürməsinin qarşısını alırdı.
Tolstoyun dinlə bağlı bu baxışlarının getdikcə daha geniş yayıldığını görən kilsə başçıları bunun qarşısını almaq və Tolstoyu xalqın “gözündən salmaq üçün”, çar II Nikolayın razılığını alaraq, yazıçının kilsədən qovulması ilə bağlı Rusiyanın Ali Ruhani idarəsi olan Müqəddəs Sinodun qətnaməsini qəbul eləmişdilər.
Müqəddəs Sinodun yığıncağını çağırmazdan öncə Rus kilsəsinin bir neçə başlıca ruhaniləri Tolstoyla şəxsi danışıqlar da aparmış, bunların nəticə vermədiyini görüncə, Müqəddəs Sinodun 20-22 fevral 1901-ci ildə keçirilən yığıncağında Tolstoyun kilsədən çıxarılması ilə bağlı qətnamə qəbul eləmişdilər.
Bu aktda ruhanilər Tolstoyla bağlı düşüncələrini bacardıqca yumşaq şəkildə ifadə eləməyə çalışmış və onun tövbə eləyərək yenidən pravoslav kilsəsinə qayıda biləcəyini göstərmişilər.
Ancaq Tolstoy “Sinoda cavab” adlanan bu məktubu ilə özünün kilsə ilə bütün bağlılığını qırdığını göstərmişdi.
Araz Gündüz
LEV NİKOLAYEVİÇ TOLSTOY
SINODUN 20-22 FEVRAL TARIXLI QƏTNAMƏSİNƏ VƏ BUNUNLA BAĞLI ALDIĞIM MƏKTUBLARA CAVABIM
He who begins by loving Christianity better than Truth
will proceed by loving his own Sect or Church better
than Christianity, and end in loving himself better than all.
Coleridge
Kimsə, xristianlığı həqiqətdən artıq sevməyə başlayırsa, o, çox keçmədən, öz kilsəsini, yaxud da mənsub olduğu məzhəbi xristianlıqdan daha artıq sevməyə başlayır və bütün bunlar onun bu dünyada hər şeydən artıq özünü (öz rahatlığını) sevməsinə gətirib çıxarır.
İngilis şairi Koleridcinin şerindən
bir parça (sətri tərcümə)
Sözün doğrusu, sinodun mənimlə bağlı çıxardığı bu qətnaməyə cavab vermək istəmirdim, ancaq sonradan, bu qətnamə ilə bağlı olduqca çoxlu məktublar alanda və bu məktublarda tanımadığım kimsələrdən birilərinin məni, heç vaxt danmadığım şeyləri danmaqda ittiham eləyib söydüyünü, bir başqlarının məni həmişə inandığım şeylərə inanmağa çağırdığını, başqa birilərinin isə mənim heç vaxt bağlı olmadığım hansısa düşüncələrimə ortaq olduqlarını, düşdüyüm duruma görə mənə acıdıqlarını (mən isə öz kimliyimdə acımalı olan nəsə görmürəm) görəndə, sinodun bu qətnaməsinə də, mənə məktub yazan bu, tanımadığım kimsələrə də cavab yazmağı qət elədim.
Sinodun bu qətnaməsində çoxlu çatışmazlıqlar vardır; o qanunsuzdur və ya bilərəkdən belə ikibaşlı yazılmışdır; bu qətnamədə onu yazanların düşüncə dayazlığı açıq-aydın görünür, habelə, onların burada yazdıqları əsassızdır, doğru deyildir, bundan başqa da, insanları aldatmağa, onların duyğularını və davranışlarını yersiz olaraq qızışdırmağa yönəlikdir.
Qətnamənin qanunsuz və ikibaşlı olmasını bunda görürəm: bu qətnamənin kilsədən qovulmaq üçün çıxarıldığı deyilsə də, onun mətni belə qovulmalar üçün nəzərdə tutulan kilsə qayda-qanunlarına əsaslanaraq yazılmamışdır; yox, birdən, bu mətn kilsəyə və onun ehkamlarına inanmayan kimsənin bu kilsəyə aid olmadığını bəyan eləmək üçün yazılıbdırsa, bu onsuz da özü-özlüyündə aydın olan bir məsələdir və onda belə bir bəyanatın yalnız bir məqsədi ola bilər, o da kilsədən qovulmağın mahiyyətcə nə demək olduğunu bilməyənlərin bunu öz istədikləri kimi yozmağa və başqalarına da aşılamağa çalışmasıdır, yoxsa onsuz da aydın olan nələrəsə yozum verməyin başqa bir adı yoxdur.
Qətnamənin dayazlığına gəlincə, bu, onun təkcə məni bütün maddələr üzrə inancsızlıqda suçlamasından bəllidir, axı bu qətnaməni yazanlar yaxşı bilirlər, yalnız mən yox, Rusiyada olduqca çoxlu sayda insanlar, demək olar, bütün oxumuş kimsələr də, elə mənim kimi düşünür, mənim inanmadağım şeylərə onlar da inanmırlar və bu inamsızlıqlarını gizlətmir, onu öz danışıqlarında, yazılarında, kitabçalarında və kitablarında arasıkəsilmədən bildirməkdədirlər.
Bu qətnamədə yazılanların büsbütün əsassız olduğunu isə, burada, mənim insanların mənəviyyatını pozan yalançı təlim yaratdığımın və onun çox geniş çevrədə yayıldığının irəli sürülməsindən görmək olar, ancaq özümün çox yaxşı bildiyimə görə, mənimlə oxşar baxışları olan insanların sayı olsa-olsa yüzdən artıq olmadığından və senzuranın qoyduğu yasaqlar ilə bağlı olaraq, mənim din konusunda olan yazılarım çox məhdud bir çevrədə yayıla bildiyindən, sinodun bu qətnaməsini oxuyan insanların böyük çoxluğu mənim dinlə bağlı düşüncələrimdən xəbərsizdir, bu elə onların mənə yazdıqları məktublardan da çox yaxşı görünür.
Qətnamədə yazıldığına görə, kilsə başçıları məni düşdüyüm bu yanlış yoldan çəkindirmək üçün bir neçə dəfə çalışmışlar, ancaq onların bu istəkləri uğursuzluqla qurtarmışdır, mən isə kilsə tərəfindən belə bir cəhdin olmadığını kəsinliklə deyə bilərəm, ona görə də, qətnamədə bununla bağlı yazılanlar doğru deyildir.
Hüquqi dillə desək, bu qətnamə insanları aldatmağa yönəlmişdir və onun məzmununda mənim adımı batırmağa yönəlmiş çoxlu yalanlar yer almışdır.
Sonuncusu, bu qətnamə insanları qızışdırıb, mənə qarşı axmaq duyğular və davranışlar yaratmağa yönəlikdir və mən artıq özümə qarşı belə münasibətin yaranmasını duymaqdayam, savadsız və məntiqi düşünməyi bacarmayan insanlar bu qətnamədə yazılanlardan hiddətlənərək yazdıqları məktublarda məni söyür, lənətləyir, ölümlə hədələyirlər.
Onlardan biri mənə yazır: “Sən indi qarğış altında yaşayırsan, öləndən sonra o dünyada həmişəlik əzablara düşəcəksən, öləndə də it kimi gəbərəcəksən... səni görüm qarğış tutsun, qoca şeytan... lənətə gələsən”.
Bir başqası məni insanlardan ayırıb monastırda dustaq eləmədiyi üçün höküməti qınayır və məktub boyunca adımı ən aşağı söyüşlərlə yanaşı çəkib, yamanlayır.
Üçüncüsü yazır: “Hakimiyyət səni yerində oturda bilməsə, onda biz özümüz səni susduracağıq”.
Dördüncüsü yazır: “Sənin alçaqlığına necə son qoymağın yolunu mən yaxşı bilirəm...”
Bu adamlar öz məktublarında məni ən ağır və ədəbsiz sözlərlə söyürlər. Sinodun bu qətnaməsindən sonra mən görüşdüyüm bir sıra adamlarda da özümə qarşı pis münasibətin yarandığını sezirəm.
Qətnamənin çap olunduğu 25 fevral günü meydandan keçib gedəndə arxamca birinin belə bir qışqırığını eşitmişdim:
“Odur, bax, insan cildinə girmiş şeytan gedir” və ola bilsin, burada yığışan adamların içində araqarışdıranlar olsaydı, məni də elə bir neçə il qabaq, Panteleymonov kilsəsinin yanındakı o adam kimi ölümünə döyəcəkdilər.
Ona görə də sinodun bu qətnaməsi yaxşı niyyətlə yazılmayıbdır; qətnamənin sonunda onu yazanların dua eləyib mənim də onlar kimi din yolunu tutmağımı diləmələri də, bu qətnaməni yaxşılığa çəkmək gücündə deyildir.
Bu, məsələnin ümumi tərəfidir, ancaq qətnaməni incələdikcə onun başdan ayağa ədalətsiz mülahizələrlə dolu olduğunu görməmək mümkün deyildir. Baxın, bu qətnamədə nə yazırlar:
“Dünyada çox yaxşı tanınan yazıçı, rus olaraq doğulmuş, pravoslav kimi xaç suyuna salınmış və tərbiyələndirilmiş qraf Tolstoy, özünü lovğalıqla başqalarından ağıllı sayaraq, Tanrıya və İsa Məsihə, habelə onların müqəddəs ehkamlarına qarşı arsızcasına bir üsyana qalxmış, hamının gözü qarşısında onu yedirib böyütmüş anasına – pravoslav kilsəsinə qarşı çıxaraq ondan üz döndərmişdir”.
Mənim özünü pravoslav adlandıran kilsədən ayrılmağımla bağlı burada yazılanlar büsbütün doğrudur. Ancaq mən bu kilsədən Tanrıya qarşı üsyan eləmək üçün deyil, ruhumun bütün gücü ilə, Ona qulluq eləyə bilmək üçün ayrılmışam.
Bu kilsənin doğru yolda olduğuna şübhə etdiyimdən, və mənim üçün çox dəyərli olan bir addım atıb: ondan ayrılıb öz xalqımla birləşməzdən öncə, mən bir neçə il ərzində bu kilsənin nəzəri və praktiki təlimlərini bütün dərinliyinədək araşdırıb öyrəndim: nəzəri baxımdan, bu kilsənin təlimi ilə bağlı ortalıqda olan bütün yazıları bacardığım qədər oxudum, ilahiyyatçıların bu konuda yazdıqları bütün ehkamlara tənqidi yanaşaraq onları araşdırdım; praktiki olaraq, düz bir il ərzində, kilsənin qoyduğu bütün qayda-qanunlara, mərasimlərə və pəhrizlərə əməl elədim.
Bütün bunlardan sonra isə belə bir qənaətə gəlib çıxdım: kilsənin təlimi nəzəri baxımdan məkrli və ziyanlı bir yalandır, praktiki baxımdan isə o, xristianlıq təliminə heç bir qarışacağı olmayan, ən kobud mövhumat və cadugərliyin toplusundan başqa bir şey deyildir.
Bundan sonra, doğrudan da, kilsədən üz döndərdim, onun ayinlərini yerinə yetirməkdən çəkildim və öz doğmalarıma belə bir vəsiyyət yazıb qoydum: mən öləndə üstümə heç bir kilsə qulluqçusu çağırmasınlar, ölmüş cismimi isə, canlılara mane olan bütün şeyləri yığışdırdıqları kimi, tezliklə ortadan götürsünlər və bu vaxt heç bir dua və ayin icra eləməsinlər.
Onlar mənimlə bağlı qətnamələrində, daha sonra bunları yazırlar: “O, öz ədəbi fəaliyyətini və Tanrının ona verdiyi istedadını, İsa Məsihə və kilsəyə qarşı təlim yaradaraq, xalq arasında yaymağa həsr eləmişdir”.
Habelə, bu kimi başqa uydurma sözlər yazır, bundan sonra isə, mənim “bütün dünyada və o sıradan doğma yurdumda yaydığım əsərlərim və məktublarımla pravoslav kilsəsinin ehkamlarına və bütünlükdə xristianlığın mahiyyətinə qarşı fanatikcəsinə qısqanc yanaşıb onları sarsıtmaq istədiyimi və bu düşüncələrimin yayılmasında ardıcıllarım olan insanların da çox bərk çalışdıqlarını yazırlar”–bütün bu deyilənlər isə mənə qarşı ədalətsizlikdən başqa bir şey deyildir.
Mən özümün dinlə bağlı baxışlarımın yayılması üçün heç vaxt çaışmamışam.
Doğrudur, mən bir sıra əsərlərimdə İsa Məsihin təlimini öz anladığım kimi işıqlandırmağa çalışmışam və bu əsərləri onlarla tanış olmaq istəyən insanlardan gizlətməmişəm, ancaq heç vaxt özüm onları çap elətdirməmişəm; İsa Məsihin təlimini necə başa düşdüyümü yalnız bunu məndən soruşanlara danışmışam.
Mən belə insanlara bu konuda nə düşündüyümü açıqca demişəm və bu düşüncələrimi açıqladığım kitablarımı onlara, öz yanımda oxumaq üçün vermişəm.
Sonra qətnamədə mənimlə bağlı yazırlar: “O, kainatın yaradıcısı və qurucusu kimi adı ucalan üçüzlü(üç üqnumlu) Tanrını danır, dünyanı və insanları günahlardan arıdan və xilas eləyən, biz insanları qurtarmaq üçün ağrı-acılara tuş olan və öldürüldükdən sonra dirilib göylərə çəkilən, insanüzlü Tanrı İsa Məsihi tanımaq istəmir, İsa Məsihin, kişi toxumu olmadan, Tanrının qüdrəti ilə və bakirə Tanrı anasından doğulmasını inkar eləyir”.
Mənim üçüzlü özəlliyi olduğu deyilən tanrını danmağımla və ilkin insanın günaha batması, habelə bakirə qızdan doğulan və insanların günahlarını arıtmaq üçün öldürülən Tanrının adına qoşulan təmsilləri küfr sayaraq onları inkar eəməyimlə bağlı deyilənlərin hamısı doğrudur.
Ruh kimi, sevgi kimi anlaşılan, hər şeyin başlanğıcı olan tək tanrını isə mən nəinki danmıram, habelə bu Tanrıdan daha da gerçək ola biləcək bir şeyin varlığına inanmıram, öz ömrümün anlamını isə, xristianlıq təliminin tanıtdığı bu Tanrının iradəsini yerinə yetirməkdə görürəm.
Qətnamədə yazırlar: mən “ölümdən sonrakı həyata, o dünyada insanların öz savab və günahlarının qarşılığını alacaqlarına inanmıram”.
Ölümdən sonrakı həyat ikinci doğuluşdursa, orada daimilik əzabların olduğu cəhənnəmin, iblislərin və daimi rifah içində yaşanılan cənnətin olduğunu deyirlərsə, onda mən doğrudan da ölümdən sonra belə bir həyatın olacağına inanmıram; ancaq əbədi həyata və insanın elədikləri yaxşılıq və yamanlıqlaraın qarşılığını indi və gələcəkdə, burada və bütün başqa yerlərdə alacağına ürəkdən inanıram.
Elə buna görə də, indi ölümün bir addımlığında olduğum bu qoca yaşımda, az qala hər gün özümü ölümümdən çəkindirməyə, yəni sizlər deyən kimi ikinci doğuluşumdan qaçmağa çalışdığım bu günümdə də, bütün yaxşılıqlarımın əbədi həyatımı uzadacağına, yamanlıqlarımın isə onu qısaldacağına inanıram.
Sonra mənim İsa Məsih tərəfindən buyurulduğu deyilən ayinləri qəbul eləmədiyimi deyirlər. Düz deyirlər, doğrudan da belədir. Mən bütün bu ayinləri alçaq, qaba, Tanrı adına və xristian təliminə yaraşmayan bir cadugərlik sayıram, habelə, onların İncildəki buyuruqların birbaşa və açıq-aydın pozulması demək olduğunu düşünürəm.
Öz sağlam düşüncəsinə arxalanaraq xistianlığı qəbul eləyən yaşlı insanların xaç suyuna salınması təbiidir, ancaq yenicə doğulmuş və hələ heç nə anlamayan körpənin xaç suyuna salınaraq xristian sayılmasını gülünclük sayıram; biri-birini sevən və artıq qovuşan insanlara kəbin kəsilməsi ayininin, habelə, evlənənlərin boşanmasına yol verilməsinin və bu boşanmaların ayinlə təsdiqinin isə İncil təliminin birbaşa pozulması demək olduğunu düşünürəm.
İnsanların günahlarının, mütəmadi olaraq, bağışlanması ayininin yerinə yetirilməsinin isə çox ziyanlı bir yalan olduğunu düşünürəm və bunun onları əxlaqsızlığa yönəltdiyini və günah işlətməkdən qorxmamaq duyğusunu aradan qaldırdığını sanıram.
İnsanların bədənlərinə zeytun və ya başqa bir ətirli yağ yaxılması ilə onların tanrı ruhuna qovuşdurulması ayinini qaba bir cadugərlik sayıram, ikonalara və müqəddəslərin əşyalarına sitayişi, habelə, başqa bu kimi, ayinlərin, duaların, alqış və qarğışların yer aldığı dini ayinlər kitabında yazılanların hamısının da cadugərlik olduğunu düşünürəm.
Kilsədə yerinə yetirilən, çaxıra batırılmış çörəyin örnəyində “tanrının ətini dadmaq” ayinində, tanrının cismaniləşdirildiyini, xristian təliminin kobudcasına təhrifini görürəm.
Ruhanilərin ortaya çıxmasını isə, onların insanları aldtamasından başqa, həm də İsa Məsihin buyuruqlarının birbaşa pozulması sayıram, Matfeyin İncilində İsa Məsih birbaşa deyir: xristianların arasında heç kim özünü müəllim, ata və öndər adlandıra bilməz.
Mənim ən böyük və ən son suçum isə bu qətnamədə belə göstərilmişdir: “O, heç nədən çəkinməyərək, xristianlığın ən müqəddəs predmetlərini aşağılayan sözlər danışmış və İsa Məsihin qanının və ətinin dadılması(evxaristiya) ayinini ələ salmağacan gəlib çıxmışdır”.
Ruhanilərin bu ayin üçün olan predmetləri necə hazırladıqlarını, heç nədən çəkinmədən, açıq və aydın bir şəkildə yazdığımı burada düz deyirlər; ancaq bu ayinin müqəddəs sayılması və onun adi dillə təsvirinin küfr olması ilə bağlı deyilənlər isə doğru deyildir.
Arakəsməni “ikonostas” deyil elə arakəsmə adlandırmaq, qədəhi “potir” deyil elə qədəh adlandırmaq küfr deyildir, ancaq insanları bütün mümkün vasitələrlə aldatmaq və hipnoza salmaq, uşaqları və sadə xalqı: hansısa dualar oxumaqla və bəlli qaydalarla çörəyi doğrayıb çaxıra batırmaqla, bu tikələrə Tanrının daxil olduğuna inandırmaq, doğrudan da, çox qorxunc, alçaq bir küfrdür; belə bir üsulla doğranmış çörəyi hansısa duaların müşaiyyəti ilə çaxıra batırıb yeməklə insanların sağala biləcəyini, ölmüş birinin adını anaraq bu çörəyi dadmağın onun o dünyada yaxşı yer ala biləcəyinə yardım etməyin mümkünlüyünü, bu çaxıra batırılmış çörəyi dadanların bədəninə Tanrının daxil olduğunu demək, doğrudan da, çox böyük və bağışlanmaz bir küfrdür.
Bax, bütün bunlar doğrudan da çox qorxuncdur!
Kimlərsə İsa Məsihin kimliyini anlamaya bilərlər, bundan asılı olmayaraq onun təlimində çox sadə və asan bir dillə dünyadakı yamanlıqların aradan qaldırılıb yox edilməsindən danışılır, bu isə, sözsüz, insanların yaxşılığı üçün düşünülmüşdür, ancaq İsa Məsihin təlimini, özlərinin anlamazlıqlarından, korlamaq, onu kobud bir sehirbazlığa çevirmək: xaç suyunda çimməklə, bədənini yağlamaqla, hansısa bədən hərəkətləri ilə, dualar oxumaqla, çaxıra batırılmış çörəyi dadmaqla, habelə bu kimi başqa anlamsız ayinlərllə bağlamaqla, bu təlim öz mahiyyətindən uzaqlaşır və onun əslindən heç nə qalmır.
Ona görə də, birdən hansısa bir insan İsa Məsihin təliminin bu cadugərliklə, yalvarış duaları, səhər ibadəti, şam yandırmaq, ikona qarşısında baş əyməklə bağlı olmadığını başqalarına xatırladırsa və İsa Məsih təliminin özülündə: insanların biri-birini sevməsinin, yamanlığa yamanlıqla cavab verməməyin, biri-birini mühakimə eləməməyin, öldürməməyin dayandığını deyirsə, onda İsa Məsih təlimini korlayan və bu yalanlarından qazanc güdən adamlar hay-küy qaldırıb deyilən sözlərin doruluğunu danır və ağlagəlməz bir utanmazlıqla, İsa Məsihin heç vaxt and içməyi yasaqlamadığını, başqasını öldürməyi(edamlar və müharibələri) qadağan eləmədiyini, yamanlığa qarşı zor işlətməyi buyurmadığını deyir, bunun əksini deyənlərin İsa Məsihin düşməni olduqlarını, şeytana uyduqlarını qışqırırlar.
Burada ən qorxulu olan, bu yalanlardan yararlananların təkcə elə yaşlı insanları aldatmaqla yetinməyib, əllərində olan səlahiyyətə arxalanaraq, İsa Məsihin “onları aldadanlar ən böyük suç yiyələri olurlar” dediyi, uşaqları da aldatmaqdan çəkinməmələridir.
Qorxulu olan, bu yaramaz adamların, özlərinin çox kiçik qazancları üçün İsa Məsihin təlimindəki bütün insanlığın işinə yarayan böyük həqiqətləri insanlardan gizlətməyə çalışmasıdır, iş burasındadır, onların bu təlimdən özləri üçün götürə biləcəkləri qazanc, danışdıqları bu yalanlardan götürdükləri indiki qazanclarından min dəfələrlə artıqdır.
Bu lap, köhnə bir gödəkçə ilə 40 qəpik pulu götürə bilmək üçün 5-6 nəfərlik ailəni öldürən o quldurun işinə bənzəyir.
Bu ailə, onları öldürməsin deyə, həmən quldura bütün paltarlarını və pullarını ürəklə verərdilər.
Ancaq bu quldur, özünün çirkin xislətinə görə, başqa cür eləyə bilməzdi. Dini özlərinin yalançılıq alətlərinə çevirənlər də bunun kimidir. Onları indiki dolanışıqlarından onqat artıq, gen-bol dolanışıqla təmin eləmək də olardı, təki bu adamlar öz yalanları ilə insanları məhvə sürükləməsinlər.
Ancaq nə qədər çox versən də, onlar başqa cür eləməyi bacaran deyillər. Bax, qorxunc olan da elə budur. Ona görə də, onların yalanlarını ifşa etmək gərəkdir demək azdır, bunu gecikdirmədən eləmək lazımdır. Müqəddəslik heç də onların ehkamlarında və ayinlərində deyildir, əksinə müqəddəsliyə qovuşmaq istəyənlər gərək onların bütün gözə çarpan dini yalanlarını ifşa eləsinlər. Mən hansısa bir çuvaşın öz tapındığı bütü qaymaqla bulaşdırdığını, yaxud da onu qamçıladığını görürəmsə, onun yanından soyuqqanlıqla keçib gedirəm, axı onun elədikləri mənə yad olan bir mövhumatla və mənim müqəddəs saymadığım bir nəsnə ilə bağlıdır; ancaq birdən hansısa insanların,–sayının çoxluğundan, mövhumatlarının qədimliyindən və çox güclü olmaqlarından asılı olmayaraq–məni yaşadan Tanrının, mənə və bütün başqa insanlara həyat bağışlayan İsa Məsihin adından yaramaz cadugərlik elədiklərini görürəmsə, bütün bunlara soyuqqanlıqla baxıb keçə bilmirəm.
Onların gördükləri bu işi öz adı ilə çağırıramsa, deməli, görməyə borclu olduğum, eləməyə bilmədiyim bir işə girişirəm; mən, Tanrıya və xristian təliminə inanıramsa, bunu etməyə bilmərəm.
İndi bu yalançılar öz küfrlərindən qorxuya düşməyib onların yalanlarını açıb ağardanları küfrdə suçlayırlarsa, onda bu onların yalanlarının çox güclü olduğundan soraq verməkdədir, deməli, Tanrıya və İsa Məsihin təliminə inananlar gerçək Tanrı ilə bağlı həqiqətləri insanlardan gizlədən bu yalanları ifşa eləmək üçün öz səylərini daha da artırmalıdırlar.
Onların dediyi kimi olsa, onda gərək, məbədə gəlib oradan öküzləri, qoyunları və onların satıcılarını qovan İsa Məsih də kafir sayılsın.
Birdən İsa Məsih bugünümüzə gələ bilsəydi və onun adından kilsələrdə nələr edildiyini görsəydi, məncə, o daha böyük və daha haqlı bir qəzəblə, insanları Tanrıdan və onun təlimindən uzaqlaşdırmaq üçün düzəldilən bütün bu şəkilləri, nizələri, xaçları, fincanları, şamları, ikonaları, bir sözlə, cadugərlik alətlərinin hamısını götürüb bayıra tullayardı.
Bax, sinodun qətnaməsində mənimlə bağlı olan doğru və yalan sözlər bunlardır. Mən onların inandıqlarını dedikləri şeylərə, doğrudan da, inanmıram. Ancaq onların, insanları mənə qarşı qaldırmaq üçün, mənim inanmadığımı dedikləri çoxlu şeylərə mən, doğrudan da, inanıram.
Buradaca, qısaca, nəyə inandığımı demək istəyirəm: ruh kimi, sevgi kimi və hər şeyin başlanğıcı kimi anladığım Tanrıya inanıram. Onun mənim daxilimdə, mənim onun daxilində olduğuna inanıram.
Tanrının iradəsinin insan olan İsa Məsihin təlimində çox aydın və anlaşıqlı bir şəkildə ifadə olunduğuna inanıram, ancaq İsa Məsihin Tanrı kimi tanıdılmasını və ona Tanrı olaraq səcdə olunmasını çox böyük bir küfr sayıram.
İnsanın gerçək xoşbəxtliyinin–onun Tanrının iradəsini yerinə yetirməsində görürəm, Tanrının iradəsi isə, İncildə və peyğəmbərlərin buyuruqlarında göstərildiyi kimi, bütün insanların biri-birini sevməsini, hər bir insanın başqasının özünə qarşı eləməyini istəmədiyi şeyləri, özünün də ona qarşı eləməməsini tələb eləyir.
Ona görə də, hər bir insan ömrünün anlamının, onun öz daxilində olan sevgisini artırmaqla bağlı olduğuna inanıram, özündə olan sevgi duyğusunu get-gedə artırması hər bir insanı yaşadığı bu dünyada daha da çox xoşbəxt eləyir, və onun insanlığa olan sevgisi nə qədər çoxdursa, ölümündən sonra da bir o qədər böyük xoşbəxtliyə qovuşmuş olur, bununla da, insanlar yaşadıqları dünyada Tanrı hakimiyyətinin qurulmasına daha çox yardımçı olur, insana yaraşan bir ictimai quruluşu yaratmağa başlayır, indiki bu: ayrıseçkiliklər, yalanlar və zorakılıqlar üzərində qurulmuş münasibətləri azad anlaşma, doğruçuluq, insanların arasında hökm sürən qardaşlıq sevgisi ilə əvəz eləyirlər.
Daxilində olan bu sevgini artırmağın yalnız bir yolu olduğuna inanıram: bu, Tanrıya dua eləməkdir, ancaq bu dualar hamılıqla və məbədlərdə oxunan dualar deyildir, belə dua oxumağı İsa Məsih birbaşa yasaqlamışdır (Matfeyin İncilində VI bölmədəki 5-13-cü hökmlərə baxsanız bunun belə olduğunu görərsiniz), belə dua eləməyin örnəyini İsa Məsih özü bizə vermişdir: bunun üçün yalqızlıqda, özü ilə təklikdə qalıb, öz ömrünün anlamını şüurunda aydınlaşdırmaq və bu anlama bağlanmaq, habelə, öz ömrünün yalnız Tanrının iradəsindən asılı olduğuna inanmaq gərəkdir.
Mənim bu inancım kimlərisə aşağılayırsa, incidirsə, ya da cəlb eləyirsə, nələrəsə və kimlərəsə mane olursa, yaxud da bəyənilmirsə, bütün bunlardan asılı olmayaraq, mən öz bədən üzvlərimi dəyişə bilmədiyim kimi, onu da dəyişmək gücündə deyiləm.
Mən, ömrümü yalnız özüm, təkbaşına yaşayarımsa, təkbaşına da öləcəyəmsə (buna çox az qalıb), indi inandığımdan başqasına inana bilmirəm.
Məni yaradan Tanrıya qayıtmağa, ona qovuşmağa belə hazırlaşıram. Mən öz inancımın indiyədək olmuş inanclardan ən yaxşısı və ən doğrusu olduğunu demirəm, ancaq bundan başqasını da görmürəm – bundan sadə və aydın, ağlın və ürəyin bütün tələblərinə yetərincə cavab verən başqa bir inanc tanımıram; bundan yaxşı bir inanc olduğunu bilsəm, o andaca onu qəbul eləməyə hazıram, axı mən Tanrıya doğruluqdan başqa heç nə gərək olmadığını bilirəm.
Mənim bunca ağrı-acılar çəkərək ayrıldığım əski inancıma qayıtmağı isə bacarmaram, artıq qanadlanıb uçan bir quş necə yenidən doğulduğu yumurtanın içinə sığışa bilmirsə, mən də arxada qalmış o inancımdan biryolluq ayrılmışam.
Bu yerdə, ingilis şairi və tənqidçisi Semyuel Teylor Kolridcin dediklərini xatırlayıram: “Kimsə, xristianlığı Həqiqətdən artıq sevməyə başlayırsa, o çox keçmədən öz kilsəsini, yaxud da mənsub olduğu sektanı xristianlıqdan daha artıq sevməyə başlayır və bütün bunlar onun bu dünyada hər şeydən artıq özünü(öz rahatlığını) sevməsinə gətirib çıxarır”.
Mən bu deyilən yolu tərsinə getməyə çalışmışam. Beləliklə də, özümün pravoslav inancımı öz rahatlığımdan artıq sevdim, sonra xristianlığı kilsədən artıq sevdim, indi isə həqiqəti dünyada olan bütün şeylərdən artıq sevirəm.
Bu yola başladığım gündən indiyədək, həqiqət, həmişə, mənim üçün öz anladığım xristianlıqla üst-üstə düşmüşdür. Mən belə bir xristianlığa inanıram; və belə bir xristianlığa inanmaqla sakitlik içində yaşayır, məni qarşıda gözləyən, çox da uzqda olmayan ölümümə də sevinclə yaxınlaşıram.
4 aprel 1901-ci il. Moskva
Rus dilindən Araz Gündüz çeviribdir.
